خلاصة:
طبقهبندی آثاری که در مجموعهی بزرگ نوشتارهای تاریخ ادبیاتی قرار میگیرند،کار آسانی نیست.چون از یک طرف میان نخستین تجربهها که فقط برخوردار از«خصلت تاریخ ادبیاتی»هستند تا آثاری که به معنای مصطلح،«تاریخ ادبیات»نامیده میشوند،بیشتر از هزار سال فاصله است و از طرف دیگر،تعداد،رویکردها و متدهای به کار رفته در آنها نیز بسیار متعدد و متنوع است.برخلاف آنچه عموما تصور میشود،ریشهی تاریخ ادبیاتهای امروزی را نه در نوشتارهای«تذکرهای»بلکه در نوشتارهای «پیشتاتذکرهای»سراغ گرفت.بررسی سیر تکوین و تکامل«سنت نگارش تاریخ ادبی»ایران موضوع اصلی این مقاله است؛اینکه خاستگاه «سنت»کجا بوده و چه مراحلی را طی کرده تا در قرن بیستم میلادی به فرم نهایی خویش رسیده است؟ما بدین منظور مجموعهی آثاری را که در خانوادهی بزرگ تاریخ ادبیاتها قرار میگیرند،در سه نسل طبقهبندی کردهایم:نوشتارهای پیشاتذکرهای،نوشتارهای تذکرهای و تاریخ ادبیات- ها.سپس سعی کردهایم در هر مرحله نشان دهیم که چه آثاری و چگونه در تکوین و تکامل«سنت»نقش داشتهاند.نسبت این سه نسل با یکدیگر، چونان نسبت«جد»به«پدر»و به«فرزند»است.
ملخص الجهاز:
"مهمترین آنها به ترتیب زمانی،عبارتاند از:تفضیل الشعرا بعضهم علی بعض و من نسب الی امه من الشعرا،هر دو از ابو الحسن مدائنی(ف 522 هـ)،الشعر و الشعرا اثر ابن شبه بصری (ف 262 هـ)،الشعر و الشعر نوشتهی ابن قتیبه دینوری(ف 672 هـ)،البارع فی شعراء المولدین نگاشتهی هارون بن علی بن منجم(ف 882 هـ)،الورقه تألیف ابن جراح (ف 692 هـ)شامل شرح حال مختصر 36 شاعر و نمونهای از اشعار آنان،تفسیر اسماء الشعراء از محمد بن عبد الواحد غلام ثعلب(ف 543 هـ)،الاغانی اثر ابو الفرج اصفهانی (ف 653 هـ)،المؤتلف و المختلف نوشتهی آمدی(ف 073 هـ)که در آن نام صحیح شاعران برای رفع اشتباه و براساس حروف الفبا آمده و ضمن آن،شرح حال و القاب 596 شاعر و نمونههایی از اشعارشان آورده شده است،نزهه الالباء فی طبقات الأدباء نگاشتهی عبد الرحمن انباری مشتمل بر شرح حال نحویان و لغویان و برخی شاعران به ترتیب سال وفاتشان،الحله السیراء تألیف ابن ابار(ف 856 هـ)در شرح حال شاعران و شخصیتهای تاریخی اندلس تا عصر مؤلف و چندین اثر دیگر.
توجه به عوامل برونمتنی و درونمتنی،در نظر گرفتن فردیت و نبوغ شاعران و عامل اجتماعی توأما،وسعت اطلاعات نویسنده، آشنایی با منابع دست اول و برخورداری از ذوق ادبی قابل قبول،وارد شدن به مباحث مختلفی که در تاریخ ادبیات موضوعیت دارد و از نظر نویسندگان پیشین دور مانده بود، نگاه انتقادی نویسنده،در نظر گرفتن شاخهی نثر و شعر در تاریخ ادبیات و برخی ویژگیهای دیگر،سبب شد که اثر مرحوم صفا تا چند دهه بعد،همواره در مرکز توجه علاقهمندان به مباحث تاریخ ادبیاتی قرار داشته باشد."