خلاصة:
مانی،پیامبر ایران باستان،در ابتدای تشکیل حکومت ساسانی ظهور کرد.وی با آمیختن ادیان مختلف چون مسیحیت،یهودیت،بودایی و هندو،توانست به آسانی با فرهنگ و آداب و رسوم مردم هر منطقه نزدیکی یافته و پیروان فراوانی بیابد،اما در مقابله با موبدان زرتشتی شکست خورد و سرانجام با سعایت آنان کشته شد و مانویت نیز در انزوا فرو رفت.فتح اعراب و ورود اسلام به ایران،مرحله جدیدی برای فعالیت تازه مانویان فراهم نمود.دو قرن اول هجری،مجالی برای آشنایی و نزدیکی پیروان مانی با اسلام و نحلههای آن به وجود آورد. در پژوهش ذیل،حیات سیاسی مانویان در دوره اسلامی و سازماندهی رهبری در این فرقه و نیز تأثیر آنان بر اوضاع اجتماعی مسلمانان بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
"در پژوهش ذیل،حیات سیاسی مانویان در دوره اسلامی و سازماندهی رهبری در این فرقه و نیز تأثیر آنان بر اوضاع اجتماعی مسلمانان بررسی شده است.
پس از استقرار حاکمیت امویان در شام و گسترش سرزمینهای اسلامی،علاوه بر دشمنان داخلی و مخالفان حکومتی، بعضی پیروان آیینهای غیر اسلامی نیز دستگیر و مورد آزار و شکنجه قرار گرفتند،از جمله این گروهها،مانویان بودند که معروف به اهل زندقه بوده و بعد از ورود اسلام به سرزمینهای ایران و ماوراء النهر به عکس العملهای متفاوتی دست زدند.
2به نظر میرسد که در این زمان حکمران عراق(خالد بن عبد الله قسری)شرایط مساعدی برای فعالیتهای تبلیغی و اجرای مناسک و آداب دینی مانویان فراهم آورده بود.
2بدین ترتیب،مانویان در بابل و عراق به قدرتی جدید دست یافتند و بیشتر پیروان این آیین که بر اثر آزار و شکنجههای ساسانیان از ایران مهاجرت کرده بودند،بار دیگر به بین النهرین بازگشته،از فضای باز ایجاد شده برای پیشبرد دین خود استفاده میکردند.
به نظر میرسد تساهل و تسامحی که در برخی از منابع برای اوایل تثبیت قدرت خلفای عباسی ذکر شده است،به این شرایط کمک کرد تا مانویت-و یا به قولی زندقه-گستره بیشتری از دربار حکومتی را به تصرف افکار خویش درآورد.
رهبری سیاسی مانویان در گستره حاکمیت ساسانی،مانویت بسان دیگر فرقههای مذهبی موجود به دلیل آنکه خواستهای اقتدارگرایانه این دولت را برنیاورد درهم کوبیده شد،1ازاینرو مانویان نیز یا گریختند یا تظاهر به دین رسمی داشتند،اما رویارویی مستقیم و حرکتهای اصلاحگرایانه را به صلاح نمیدیدند،چه اینکه در احکام و آرای عرفانی و گنوسی مانویت،راهی برای تقابل و شورش دیده نمیشد."