خلاصة:
مثلها به عنوان ستون فرهنگ مردم و یکی از اقسام ادبی همواره مورد توجه شاعران بوده است؛ چنان که حتی کاربرد مثل و تمثیل و استشهاد یکی از شاخصههای سبکی به شمار میآمده است. در این مقاله ضمن برشمردن کارکردهای مثل و اشاره به پیشینه تحقیق، ضربالمثلهای منظوم از جهات گوناگون بررسی میشوند و تفاوت ارسال مثل با تمثیل، اسلوب معادله، تضمین، تلمیح و کلام جامع تبیین میگردد که یکی از دو مساله اساسی تحقیق در این مقاله است، سپس آمار ضربالمثلها در شعر 70شاعر معروف فارسی را به ترتیب تعداد میآوریم و از این تعداد به کیفیت بازتاب امثال در شعر بیست شاعر اشاره می کنیم تا معلوم میشود بطور خاص هریک از شاعران از مثلها، چگونه در شعر خود بهره گرفتهاند. هدف از این تحقیق جز تبیین دقیق مساله و گشودن روزنی برای تحقیقات بیشتر در این زمینه،بررسی این نکته نیز هست که شاعران همواره از گنجینه عظیم ادب شفاهی به چه روش هایی بهره جستهاند و بر غنای آن نیز افزودهاند. در مجموع تعداد 11691 مثل از هفتاد شاعر از میان یکصد هزار مثل؛ یعنی 5/11 درصد از امثال فارسی، به طریق ارسال مثل یا مثل منظوم در دیوان این شاعران دیده شده که سعدی، صائب و نظامی بیشترین استفاده را از امثال داشته اند. روش تحقیق کتابخانهای و به شیوه تحلیل محتواست و دستاوردهای آن نشان دادن گستره، میزان و چگونگی بهرهگیری شاعران از ضربالمثل در شعر خود است. این مقاله مستخرج از طرح پژوهشی با همین عنوان است که در مرکز تحقیقات زبان فارسی دانشگاه تربیت مدرس انجام پذیرفته است. کلیدواژگان: ضربالمثل، ارسالالمثل، شاعران ایرانی، مثل منظوم
ملخص الجهاز:
"امثال منظوم متضمن صنعت تمثیل و ارسال مثل است و به دلیل روانی،شهرت و درونمایۀ مؤثر آن در میان مردم رواج یافته و مثل شدهاند؛مانند نمونههای زیر: «دیدار تو حل مشکلات است»#صبر از تو خلاف ممکنات است (سعدی،1383:431) به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد#گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه (حافظ،1380:372) در میان مثلهای منظوم برخی است که شاعر آن را میشناسیم؛مثل: به خود گفتا جواب است این نه جنگ است#کلوخ انداز را پاداش سنگ است (نظامی،خسرو و شیرین،271) «پشه چو پر شد بزند پیل را»#با همه مردی و صلابت که اوست (سعدی،1381:124) چون گذارد خشت اول برزمین معمار کج#گر رساند برفلک،باشد همان دیوار کج (صائب،1345:1109) در مقابل،سرایندۀ تعداد زیادی از امثال منظوم شناخته شده نیست؛مثل: دل که رنجید از کسی خرسند کردن مشکل است#شیشۀ بشکسته را پیوند کردن مشکل است1 شیشه تا گرم است کی از سنگ پروا میکند.
برخی از اشعار منظوم و نسبة رایج جزء«حکم»محسوب میشوند که اغلب،تحصیل کردگان و اهل ادب از آنها بهره میجویند و نمیتوان آنها را ضرب المثل دانست؛مثل: حکایت برمزاج مستمع گو#اگر دانی که دارد با تو میلی (سعدی،1381:185) شعر ناگفتن به از شعری که باشد نادرست#بچه نازادن به از شش ماهه بفکندن جنین (منوچهری،1362:80) اغلب نمونههایی که در کتاب امثال و حکم دهخدا و کتاب مثلها و حکمتها در شعر شاعران»آمدهاند،حکمت و اشعار معروف هستند،البته شاید نتوان بطور دقیق نشان داد کدام مثل است و کدام حکمت.
ده شاعر اول این فهرست،همان شاعران بزرگ ادب فارسی و از پرکارترین آنها هستند:سعدی شیرازی(1152 مثل)صائب تبریزی(1817 مثل)نظامی گنجوی(914) حافظ شیرازی(780)سنایی غزنوی(768)فردوسی توس(677)مولوی بلخی(570)بیدل دهلوی(356)فخر الدین گرگانی(310)جامی(932)عطار نیشابوری(862)شاعران سبک خراسانی(جز فردوسی)و شاعران معاصر کمتر در شعر خود از مثل استفاده کردهاند و یا شعرشان مثل شده است."