رباط های ماوراءالنهر مقاله

رباط­ها پادگان‌هایی مرزی بودند که غازیان و مجاهدان اسلام در پناه آنها در برابر حملات دشمنان و کفار ایستادگی می­کردند. ماوراءالنهر، یکی از مهم­ترین ثغور شرقی جهان اسلام در برابر ترکان محسوب می­شد و این امر سبب بنای رباط­های فراوانی در این منطقه گردید. از اواسط سده چهارم هجری با گرایش ترکان به دین اسلام، رباط­های منطقۀ ماوراءالنهر، کاربری نظامی خود را از دست دادند و به مکانی برای استراحت قافله­های تجاری تبدیل شدند. این نوشتار، پس از توضیحی کوتاه درباره رباط، به بررسی رباط­های ماوراءالنهر و چگونگی تغییر کاربری آنها می­پردازد و نمونه­هایی از این رباط­ها را معرفی می‌کند.

رباط ها در قرن های نخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و غازیان در آنها مستقر بودند اما پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان ، رباط هـا بـه تـدریج تغییـر کاربری دادند و از پادگان های نظامی به اقامتگـاه صـوفیان و زاهـدان ٥ یـا مرکـز تعلـیم و تربیت ٦ یا محل استراحت کاروانیان ٧ تبدیل شدند. ٤٨ عـلاوه بـر ایـن ربـاط هـا کـه کاربری تجاری و اقتصادی داشتند، برخی رباط های ماوراءالنهر به مکـان هـای آموزشـی و مراکز تعلیم و تربیت تبدیل شدند و علما در آنها به تدریس و آموزش می پرداختند. در کتاب فقهی فتاوی قاضی خان که در سده ششم هجری نوشته شـده است ، مسائل و فروع بسیاری دربارة این محل ها بیان می شـود٥٨ کـه حکایـت از فراوانـی رباط در ماوراءالنهر و اهتمام مردم و حاکمان آن سرزمین به امر رباط سـازی دارد بـه طـور معمول ، تجار هر ناحیه در شهری که در آن می زیستند رباطی به نام خود می ساختند. ابن حوقل ، هنگام سخن گفتن درباره خراسان ، از فردی به نام ابوالحسن محمد بن حسن ماه یاد می کند و در کنار توضیح نقـش سابق رباط ها به منزلة پایگاه هـای نظـامی مـی نویسـد کـه او در مـاوراءالنهـر و خراسـان رباط های بسیاری ساخته است . مسعود، تهران : بنیاد فرهنـگ ایران ، ١٣٤٩، ص ١٧٨؛ ابوالفرج قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ترجمه و تحقیـق حسـین قـره - چــانلو، تهــران : البــرز، ١٣٧٠، ص٤٩، ٥٤، ١٨٢- ١٨٣؛ اصــطخری ، همــان ، ص ٣٥٦ و ٣٦٣؛ مقدسی ، همان ، ص ٣٩٢، ٣٩٤؛ مؤلف نامعلوم، پیشین ، ص ٣٣٩- ٣٤٠، ٣٤٤.