چکیده:
موضوع مقاله حاضر، «نقش مذهب در انقلاب اسلامی ایران» است. این نوشتار در صدد بیان مشخصههایی است که انقلاب ایران را از سایر انقلابهای اسلامی متمایز میکند. براساس ادلهای که به بررسی آنها پرداخته خواهد شد، بر این باوریم که ایدئولوژی و نرمافزار شکلگیری انقلاب در ایران، مذهب بوده و هر چند انقلابیون به سایر جنبههای زندگی بشری، همچون رفاه و توسعه اقتصادی، مشارکت سیاسی و استقلال خود نیز نگاهی داشتند، ولی همه این موارد را در طرحی کلیتر، یعنی اسلامخواهی خلاصه میکردند. مذهب تشیع به عنوان ایدئولوژی انقلاب؛ امام خمینی(ره) به عنوان فقیهی مرجع، در مقام ایدولوگ؛ روحانیت و منبر به عنوان صدای رسای انقلاب؛ مناسبتهای مذهبی به عنوان زمان و حسینیهها و مساجد در مقام هستههای شکلگیری انقلاب به کار گرفته شدند و سایر مطالبات را در یک کل بزرگتر، یعنی اسلامخواهی به کار بستند.
خلاصه ماشینی:
"حمید عنایت در جمعبندی خود درباره نقش مذهب تشیع در انقلاب ایران چنین میگوید: « خلاصه کلام آن که اسلام شیعی، منبع اصلی اسطورهای و زمینه ساز انقلاب بوده است و عامل تشیع را میتوان همان عنصری دانست که انقلاب ایران را از سایر انقلابات عصر ما متمایز میکند و به همین علت، باید ویژگیهای آن را در همین امر، جست وجو کرد؛ یعنی عواملی هم چون رهبری فردی انقلاب که در حالت کاریزمایی آیتالله خمینی4 متجلی است، قابلیت نسبی آن برای جلوگیری از توسل به خشونتهای وسیع و غیرضروری در طول ماههای قبل از سقوط شاه، شکل بخشیدن به بسیاری از گروههای اجتماعی مانند بازرگانان، کارمندان و بخش اعظم طبقه متوسط که در عین استفاده از قبل از انقلاب، صرف نارضایتی سیاسی یا مادی آنها از رژیم سابق برای بسیج و به حرکت درآوردن آنها کفایت نمیکرد و بالاخره، اینکه انقلاب به راحتی توانست حمایت اکثریت مردم را با چند شعار کلی و ساده همچون استقلال، آزادی جمهوری اسلامی جمع کند» (همان، ص51).
درک دقیق از شرایط حساس انقلاب، شناخت کامل از فضای حاکم بر داخل کشور به رغم دوری ۱۵ساله از ایران، اعتقاد راسخ به صحت و درستی راهی که در پیش گرفته بود، متکی نبودن به پشتیبانی هیچ قدرت خارجی و اتکا صرف به پشتیبانی الهی و قدرت لایزال مردم مسلمان ایران و سازش ناپذیری در برابر انواع پیشنهادهای مصالحه و تقسیم قدرت با رژیم در حال احتضار شاه، از جمله خصایص بینظیر امام خمینی4 بود که نقش رهبری ایشان را بر یک انقلاب بزرگ در اواخر قرن بیستم جاودانه ساخت (شجاعیان، 1383، ص191-192)."