چکیده:
تفسیر و فهم صحیح قرآن مبتنی بر قواعد خاصی است که در فرایند تفسیر به کار گرفته میشود. میزان تقید مفسر به این قواعد و نحوة به کارگیری آن ها، رابطه مســـتقیم با میزان دســـتیابی وی به مراد جدی خداوند دارد. در میان مو ضوعات قرآنی، مو ضوع «ولایت و امامت » از مباحث مهم و کلیدی محسوب میشود که گاه بردا شت های تفسیری متفاوتی از آیات مربوط به این مو ضوع نزد شیعه و اهل سنت صورت گرفته ا ست . بسیاری از این اختلافات ریشه در استفاده ، عدم استفاده و یا استفادة نادرست از قواعد تفسیری دارد. لذا هدف اصلی نوشتار حاضر، پاسخ به این سوال است که قواعد تفسیری چه جایگاهی در تفسیر مجمع البیان و مفاتیح الغیب به ویژه در تفسیر آیه ولایت دارد. این پژوهش با روش تحلیلی - تو صیفی در صدد برر سی میزان و نحوة کاربرد قواعد تفسیری نزد این دو مفسر ا ست تا از این رهگذر منازعات دیرینه اهل سنت و شیعه حول مو ضوع ولایت ریشه یابی گردد. طبق یافته این تحقیق ، مهم ترین قواعدی که در تفسیر آیه ولایت مورد بهره برداری دو مفسر فوق قرار گرفته ا ست : توجه به قواعد ادبیات عرب ، سیاق آیات ، سبب نزول ، توجه به آیات دیگر.
خلاصه ماشینی:
طبق یافتۀ این تحقیق ، مهم ترین قواعدی که در تفسیر آیۀ ولایت مورد بهره برداری دو مفسر فوق قرار گرفته ا ست : توجه به قواعد ادبیات عرب ، سیاق آیات ، سبب نزول ، توجه به آیات دیگر.
قاعدة دوم ؛ در نظر گرفتن قواعد ادبیات عرب از دیگر اصول تفسیر قرآن ، «لحاظ نمودن قواعد ادبیات عرب » شامل صرف ، نحو، معانی و بیان است که مفسر باید برای وصــول به معنای واقعی آیات به آن مراجعه نماید (بابایی، ١٣٨٨: ١٠٥).
بر ا ساس این قاعده ، فخررازی مراد از تعبیر جمعی «الذین آمنوا» را تعدادی از مؤمنان میدانند نه شــخص خاص ، چرا که اســتفاده از الفاظ جمع برای مفرد به منظور تفخیم ، ا ستعمالی مجازی ا ست ، حال آنکه در قواعد زبان عربی، ا صل ، حمل کلام بر حقیقت است نه مجاز.
همچنین شعری نقل میکند که در وصف امام علی× است و با لفظ «ولی الامر» از ایشان یاد شده : نعم ولی الأمر بعد ولیه و منتجع التقوی و نعم المؤدب به نظر میرسـد علامه طبرسـی در پی کشـف معنای واژة ولی، راه صـواب را پیموده اسـت ، چرا که به منظور اثبات معنای مورد نظر خویش ، به قرائنی همچون کلام عرب ، اشعار و کتب لغت استناد کرده است .
توجه به قرائنی همچون سیاق ، آیات دیگر، سبب نزول ، قواعد ادبیات عرب و احتراز از ذکر بطون ، از جملۀ ا صول و قواعد تفسیری ا ست که مورد ا ستفادة مشترک فخررازی و علامه طبر سی در تفسیر این آیه قرار گرفته ا ست ؛ هرچند نحوه و محل کاربرد این قواعد نزد دو مفسر مختلف است .