چکیده:
بیشک حماسه عاشورا و قیام سیدالشهدا(ع)، مهمترین رخدادی بوده که باعث تحوّل مضمونی و معنایی در ادبیات فارسی و عربی شده است. با این حال، در طول تاریخ، نگاه به این واقعه، همیشه یکسان نبوده و در این میان، شرایط سیاسی حاکم بر جوامع تاثیر چشمگیری در زاویه دید شاعران نسبت به جریان عاشورا داشته است. بعد فردی و اجتماعی شخصیت امام(ع) و میزان رویکرد شاعران به هر یک از آنها، از مسائل قابل بررسی در اشعار عاشورایی فارسی و عربی است. همچنین تعابیر به کار گرفته شده بوسیله آنان، حکایت از حضور ادبیات بکایی و حماسی در هر دو زبان فارسی و عربی دارد، امری که ناشی از اختلاف در نوع نگاه به عاشورا به عنوان یک تراژدی و یا یک انقلاب و نهضت حیاتبخش است. ورای این اشتراکات، اختلافاتی نیز وجود دارد، از جمله آنها میزان توجّه فراوان شاعران عرب به ذکر نسب و مدح خاندان آن حضرت و بیان صفات مختلف امام حسین(ع) است. نوع صفات انتخابی برای امام حسین(ع) نیز موید این مطلب است که آنان، به دنبال یک الگوی مبارز و برتر در جامعه خویش بودهاند و به نظر میآید حضور رهبران دینی در نهضت مشروطه و پس از آن، باعث شده این مساله، کمتر مورد توجّه شاعران ایرانی قرار گیرد.قیام عاشورا که از ابتدا پشتوانه فکری انقلاب اسلامی بود، بارزترین الگوی مبارزه شد و امام خمینی (ره) برای ملّت، یادآور امام حسین (ع) بود و عاشورا که تا پیش از انقلاب، به عنوان یک سوگ بزرگ به آن نگریسته میشد، در سرودههای دفاع مقدّس به عنوان یک حماسه مطرح شد که در تاریخچه شعر عاشورایی، فصل تازهای گشود. پژوهش مذکور، با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مسائل مذکور را مورد بررسی قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
شجاعت و دلاوری شجاعت و دلاوری یکی دیگر از فضایل بارز امام حسین(ع) است که شاعران در بیشتر اشعار خود به توصیف آن پرداختهاند: همچو علی، بر معـرکه با تیغ آبدار با دشمنان دین خـدا کـــرد کارزار (مشفق کاشانی، 1365: 268) ریزد شجاعت از سر شمشیر تیزم با یک جهان لشکر به تنهایی ستیزم (مؤید، 1373: 98) گرمارودی در توصیف مقاومت و پایداری امام حسین(ع) ایشان را به سنگ مانند کرده است: تو را باید در راستی دید / و در گیاه / هنگامی که میروید / در آب / وقتی مینوشاند / سنگ / چون ایستادگی است / شمشیر / آن زمانی که میشکافد / (موسوی گرمارودی، 1363: 141) عبدالحسین أرزی شاعر لبنانی، امام حسین(ع) را دلاور مردی توصیف میکند که اراده آهنین وی به صخرههای سخت ماند؛ چنانکه پهلوانان از رویارویی با او ابا دارند: متصلب بالذود عــــز ما مثل صم الصخر صلدا بطل تحامتـه الکمــاة کما تحامی الحمــر وردا (أرزی، بیتا: 328) محمد کامل عاملی، امام حسین(ع) را قهرمانی تصور میکند که قصد دارد با ورود به کارزار، مرگی برق آسا به دشمن وارد نماید: رکبت مشمــرا للحرب حتی أذقت بها العدا الموت الزؤاما (نقل از نورالدین، 1408: 135) مصطفی جمال الدین، شاعر عراقی معاصر، امام حسین (ع) را در برابر سیل دشمن، خروشان و مقاوم به تصویر کشیده که پیروزی و شکست برای وی اهمیتی ندارد و تنها به دنبال هدف والای خویش است: ووقفت حیث أراح غیرک نفسه والحقب بینکما یهیب ویرغـــب فصمدت للتیار تشمخ هـــادرا سیان أغلب موجه أو أغلــــب (جمال الدین، 1415: 506) 3 .