چکیده:
در برخی متن های ادبی فارسی تعبیری مثل گونه به کار رفته است که تاکنون در هیچ یک از فرهنگ های فارسی، از قبیل لغت نامه و منابع امثال و حکم مدخل نشده و مغفول مانده است . بر همین اساس ، به نظر میرسد به توضیحی نیاز دارد. این تعبیر در دیوان ادیب الممالک فراهانی، قاآنی شیرازی و تقی دانش ، به صورت های «برة ابن حاجب »، «میش ابن حاجب » و «گوسفند ابن حاجب » آمده است . مقاله حاضر ریشه داستانیـتاریخی این تعبیر را بررسی میکند و نشان میدهد که منظور از ابن حاجب مذکور، ابن حاجب نحوی، صاحب شافیه و کافیه ، زیسته در قرن ششم و هفتم هجری قمری است که در حکایتی افسانه وار با خواجه نصیرالدین طوسی ارتباط مییابد. بر اساس این حکایت ، پس از فتح بغداد به دست هلاکو و سقوط خلافت عباسیان ، ابن حاجب که با خواجه نصیرالدین سابقه عداوتی داشت ، از بیم وی پنهان شده بود و خواجه نصیرالدین با ترفندی خاص و با استفاده از گوسفندانی که به اهل هر خانه در بغداد سپرده بود، موفق شد ابن حاجب را بیابد. همچنین مجعول بودن این حکایت با ذکر دلایلی در طی مقاله روشن شده است .
خلاصه ماشینی:
تنکابنی پس از نقل این حکایت ، در ادامۀ سخن ، صحت تاریخی آن را رد میکند و میگوید: «این حکایت از چند جهت خطا و مقدوح است : یکی اینکه خواجه پبش از هلاکو به بغداد نیامد؛ دوم اینکه هلاکو در خراسان منزل نداشت ، بلکه از شاهزادگان و نواده های چنگیز [بود] و از ولایت ترکستان آمده ؛ چنان که ارباب تواریخ متعرض به آن شدند؛ سوم اینکه ابن حاجب در بغداد نبوده و در آن سال کشته نشد و آقا محمدعلی بن آقا محمد ـرحمه الله ـ در کتاب مقامع [نک : دنبالۀ مقاله ] فرموده که این حکایت دروغ و از جمله «رب مشهور لا أصل له » میباشد؛ زیرا که وفات ابن حاجب ـکه نامش عثمان بن عمر بن أبیبکر مالکی است ـ در اسکندریۀ مصر واقع شد در روز پنج شنبه شانزدهم شوال سنۀ ٦٤٦ و فتح بغداد بر دست هلاکوخان و خواجه سنۀ ٦٥٥ [کذا] بود؛ و الله أعلم ؛ چهارم اینکه کتب ابن حاجب چنان نبود که نسخه نگرفته باشد تا اینکه ابن حاجب استدعا را کرده باشد.
آقا محمدعلی کرمانشاهی (١١٤٤- ١٢١٦ق ) که به سبب شدت عملش در برابر صوفیان به «صوفیکش » شهرت دارد (ذکاوتی قراگوزلو، ١٣٨٩: ٢١ـ٢٤)، در کتاب مقامع الفضل ، در پاسخ به این پرسش که «آیا کشته شدن ابن حاجب به فرمان خواجه نصیرالدین اصلی دارد یا نه ؟» بی آنکه ماجرای حکایت را ذکر کند، میگوید: «و اما مقدمۀ ابن حاجب ، پس آن نیز دروغ و از جملۀ «رب مشهور لا أصل له » است ؛ زیرا که وفات ابن حاجب که نامش عثمان بن عمر بن ابیبکر مالکی است ، در اسکندریۀ مصر واقع شد در روز پنج شنبه شانزدهم شوال سنۀ ٦٤٦ و فتح بغداد بر دست هلاکوخان و خواجه سنۀ ٦٥٥ [کذا] بود.