چکیده:
تصحیح علمی دیوان حافظ از سید علیمحمد رفیعی، با استفاده از روش احتمالات و تکیه بر اقدم و اکثر نسخ مدعی بهدستدادن کلام راستین حافظ است و در این ادعا گاه به این نتیجه رسیده است که اگر ضبطی اشتباه و ضعیف باشد از زیر دست شخص حافظ بیرون آمده است و با توجه به اینکه حافظ معصوم نیست پس اشتباه خود اوست. بررسی گزینشهایی که مصحح بر ایناساس آورده میتواند حدود توانایی محدود و لغزشها و نواقص روش متکی بر احتمالات را نشان دهد. افزون بر ایرادهایی که بر ترتیب ابیات هر غزل و تعداد آنها که بهسبب درمتننشاندن ابیات افزوده و آشفتهسازی ساختار غزلها را بهدنبال داشته است، مقایسه ضبطهای اختیاری مصحح با آنچه در دیگر نسخههاست و آنچه مصححان و محققان دیگر اختیار کردهاند نشان میدهد در اغلب مواردی که ضبطی مغایر با آنچه دیگر مصصحان آوردهاند برگزیده شده است چه اندازه از ویژگیهای منطقی و بیانی حافظ و شعر فارسی بهدور افتادهاند. افزون بر این، مقدمات کار مصحح نیز نقدپذیر هستند؛ از جمله دسترسینداشتن به نسخههای بسیاری که در محدوده زمانی مورد اعتنای مصحح بودهاند و با توجه به نگهداری آنها در کتابخانههای بیرون از کشور و نبودن دسترسی به آن نسخ یا عکسی از آنها در بررسی مصحح جایی ندارند و نیز برآوردی منعندی از تقدم و تاخر نسخههایی که در اختیار داشته است و نیز اکثریت و اقلیت آنها و همچنین شناسایی دو نسخه بیتاریخ بهعنوان نسخهایی نزدیک به زمان حافظ. آمار و احتمالات که مصحح ابتنای کار خویش را بر آنها نهاده نیز از این نظر که در ابتدا بهجز گزارش ضبطهای چند نسخه اختیاری و سپس نمایاندن احتمال بیشتر برخی از آنها نسبت به بقیه چیز دیگری نیستند و نیازمند ذهنیت مصحح و در واقع دانش و آگاهی او از دستمایههایش هستند ابطالپذیر هستند. از دیگر نواقص کار مصحح ارائه توضیحات و معانی اشتباه برای برخی دشواریهای اشعار حافظ است. اشارهنکردن به فضل تقدم و تصحیحهای پیشین و مصصحانی که نویسنده خود سراسر وامدار گزارش آنها از نسخههای خطی و بررسیهایشان است از دیگر موراد قابل تاملانگیز است که جای افسوس دارد.
خلاصه ماشینی:
"متأسفانه در متن چاپ دیوان آقای رفیعی نشانی از ارجاع به نسخهها نیست و تنها در مواردی با ذکر «نسخهبدل حافظ» یک ضبط متفاوت ذکر شده و در برخی پانوشتها نیز ایراد از «دستنوشت حافظ» یا «نخستین نسخۀ دیوان» گرفته شده است که میدانیم هیچیک اکنون وجود ندارند یا نابود شدهاند؛ و نیز چگونه میتوان گفت حافظ در نوشتن شعر خود اشتباه فاحش کرده باشد؟ معانی و توضیحات برای خوانندگان غزلهای حافظ، درک معانی واژگان اهمیت و جذابیت دارد و در اینجا نیز مصحح با سادهنویسی و اشتباههای بسیار، مخاطبان را گمراه میکند.
در همین غزل بیت هشتم: «از آن به دیر مغانم عزیز میدارند / که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست» دو نسخه (نیمی از نسخ اساس که این غزل را دارند) بهجای «دیر مغان»، «پیر مغان» ضبط کردهاند و در اینجا نیز مصحح سخن از احتمال اشتباه قلمی حافظ یا کاتب نخستین دستنوشت دیوان به میان آورده است.
در مقطع همین غزل، بیت: «حافظ مدار امید فرح زین مدار کو/ دارد هزار عیب و ندارد تفضلی» مصحح در باب ارجحیت «فرج» بر «فرح» گفته است: «ضبط نسخهها بهدلیل قرار گرفتن «ر» در داخل حرف «ج» و عدم تقید بر نوشتن نقطه: فرح» بله هیچ نسخهای از پنجاه نسخۀ اشعار حافظ مکتوب در قرن نهم هجری که دکتر نیساری شناسانده است این نقطه را نگذاشتهاند و این مطلب نشان میدهد که همان «فرح» درست است و علامه قزوینی که برخلاف ضبط نسخۀ اساس خود، «فرج» اختیار کرده منبع نشان نداده است و با توجه به دقت بالای علامه قزوینی، چهبسا اشتباه کتابت کاتب ایشان بوده که نسخه را رونویسی کرده بوده است."