چکیده:
وقوع جنگ ايران و روس ، شعر عصر قاجار را به تجربه اي جديد در ورود به مسائل اجتماعي- سياسي و واكنش به حوادث مهم عصر واداشت. اين جنگهاي خونين و طولاني كه در نيمه اول قرن سيزدهم هجري روي داد، برخي از شاعران اين دوره را كه در چارچوب مكتب «بازگشت ادبي» فعاليت ميكردند، به واكنش واداشت. بررسي اين واكنشها، به دستهبندي دو گروه از شاعران بزرگ اين عهد انجاميد: 1. شاعران «جامعهگرا»، همچون ميرزا ابوالقاسم قائممقام و نشاط اصفهاني كه علاوهبر شاعري، از سياستمداران بزرگ ايران نيز بوده و با نگاه تحليلي به پديده جنگ نگريستهاند؛ همچنين شاعراني چون صباي كاشاني، مجمر اصفهاني، خاوري شيرازي و عبدالرزاقبيك دنبلي كه گرچه قصايد زيادي در مدح شاه و شاهزادگان قاجار سرودهاند، به وقايع جنگ و مسائل جاري كشور نيز بيتوجه نبودهاند؛ 2. شاعران «غيرجامعهگرا» همچون سحاب اصفهاني و وصال شيرازي كه در فضاي ملتهب كشور، صرفاً كارشان ترتيب چند لفظ و بههمبافتن چند مصراع در مدح كسان بود. نگارنده در اين جستار ميكوشد تا با مطالعه آثار و ديوانهاي شعراي مكتب بازگشت، واكنش آنها را به جنگ ايران و روس بكاود و بازتاب اين واقعه بزرگ را در اشعارشان بررسي كند.
خلاصه ماشینی:
"ق ) میرزا ابوالقاسم قائم مقام متخلص به «ثنایی»، شاخص ترین نویسنده و شاعر نیمۀ نخست قرن سیزدهم هجری است که به دلیل حضور مستقیم در جبهه های جنگ ایران و روس ، ١٨٢/ ادب فارسی، سال ٦، شمارة ١، بهار و تابستان ١٣٩٥، شمارة پیاپی ١٧ نقش مهمی در بازتاب این رویداد در شعر فارسی داشته است .
خاوری گزارش این ماجرا و تاریخ قتل جوادخان را این طور به نظم آورده است : قتل جواد خان نکونـام از ارس در گنجه گشت واقع و نامی بماند از آن در راه دین چو عاقبت ای دل شهید گشت باشـد مقـام و مسکنش آمـاده در جنان میجست سال قتل وی از طبع خاوری اندیشه گفت وای ز قتل جواد خان (حسینی شیرازی، ١٣٨٠: ١٩٤) خاوری همچنین در تاریخ قتل سیسیانوف که در ذیحجۀ ١٢٢٠ در نزدیک قلعۀ باکو و به دست شخصی به نام ابراهیم بیگ اتفاق افتاد، چنین میسراید: بررسی واکنش شاعران مکتب بازگشت به پدیدة جنگ ایران و روس /١٨٩ شـد در آذربایجان مقتول آن سردار روس خوانده شـد بر قاتـل وی صدهزاران آفرین آن به نام ایشپخـدر ملعـون که بودی در جدال ثانـی اسفندیار و رستـم و طغـرل تکین ثانـی نمرود بود و کشته ز ابراهیـم شد کشت اگر نمرود ابراهیـم را از فـرط کین از خرد کـردم سؤال قتل او حیـران صفت در جوابـم گفت تاریخش بلی ایشپخـدر این (حسینی شیرازی، ١٣٨٠: ٢٣٩) خاوری دربارة حملۀ روس ها به قلعۀ لنکران و تشدید حملات آنها به ایران بعد از عقب نشینی ناپلئون از مسکو، اشعاری دارد که حاوی نکات مهم تاریخی است ."