چکیده:
یکی از اسطورههای مربوط به مکانهای زیارتی در حوزه فرهنگ ایرانی اسطوره غیبت دختر در چشمه و یا چاه است که عمدتا در باورهای عامیانه بازتاب دارد.شاید برخی داستانهای ایرانی،از جمله داستان ربایش شهرناز و ارنواز، دختران جمشید به دست ضحاک و آزادی آنها به دست فریدون و همچنین ماجرای غیبت کیخسرو در چشمه، پیشینهای برای اسطوره غیبت دختر باشد. برخی نیز ربایش دختر و یا گاو در فرهنگ آریایی را با فقدان باران مربوط میدانند. در بررسیهایی که به صورت میدانی و کتابخانهای انجام گرفت معلوم شد که این اسطوره بر پنج رکن استوار است که عبارتند از: غیبت دختر در محل مورد توجه، مکان غیبت که معمولا در ارتباط با عناصر مربوط به آب مانند چشمه و یا چاه است، وجود عنصر شر که دختر به خاطر خلاصی از دست آنان غایب شده است، رویایی که از طریق آن ماجرای غیبت و قداست محل گوشزد میشود و توجه به قداست محل و برگزاری آیینهای زیارت. مکانهای مربوط با این اسطورهشامل تمام پیرانگاههای زرتشتی و تعدادقابل توجهی از موقعیتهای زیارتی اسلامی بهویژه موقعیتهای قدمگاهی است. در بررسی و تحلیل عناصر اسطوره، به ارتباط آن با موقعیت چشمه و آب، سنگ و صخره مقدس، شرارت نیروی اهریمنی و تازش بر نیروی قدسی، طلسم شدن آب و برکت و مساله فقدان آب دقت شده است و با توجه به شواهد متعدد ارتباط این اسطوره با ناهید به اثبات رسیده است. با توجه به اینکه این اسطوره از طریق خواب ظاهر میشود،در پایان تحلیلی روانشناختی از آن ارائه شده است. در نتیجه میتوان گفت که فقدان عنصر آب در چاهها و چشمههای اعجابانگیز که به غیبت ناهید در آن مربوط بوده است، در دوران اسلامی به غیبت دختر یکی از اولیا تغییر کرده است.
خلاصه ماشینی:
"در بررسیهایی که به صورت میدانی و کتابخانه ای انجام گرفت معلوم شد که این اسطوره بر پنج رکن استوار است که عبارتند از: غیبت دختر در محل مورد توجه ، مکان غیبت که معمولا در ارتباط با عناصر مربوط به آب مانند چشمه و یا چاه است ، وجود عنصر شر که دختر به خاطر خلاصی از دست آنان غایب شده است ، رؤیایی که از طریق آن ماجرای غیبت و قداست محل گوشزد میشود و توجه به قداست محل و برگزاری آیین های زیارت .
در واقع مری بویس محور این افسانه را اعتقاد به زیارتگاه شهربانو در ری می داند و بر آن است که زیارتگاه شهربانو در اصل نیایشگاه بانو آناهیتا بوده است و چون در زیر سلطه دین یکتاپرست اسلام ٢٥٦/ فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی ــــــــــــــــــــــــ محمد مشهدی نوش آبادی عبادت یک الهه عملی نبود، لذا نیایش به آناهید منسوخ گشت و توسل به زنی که در باورهای عامیانه دختر یزگرد سوم و همسر امام حسین ، امام سوم شیعیان است ، جای آن را گرفت .
در نجد ایران به ویژه منابع س ١٢ـ ش ٤٥ ـ زمستان ٩٥ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ اسطوره غیبت دختر/ ٢٧٥ آب به چشمه سارها و چاه های آب زا محدود می شد، اما انسان قدیم و حتی بسیاری از انسان های امروزی دلایل طبیعی را علت کمبود آب نمی دانند، بلکه به نیروی قدسی و خیرخواه اعتقاد دارند که موکل آب ها و چشمه های پر آب و پاکیزه است و به شکل خودخواسته برکت را از زندگی انسان بر نمی گیرد، مگر اینکه انسان در انجام وظایف اخلاقی ، دینی و آیینی خود کوتاهی کرده و یا مرتکب گناهی شده باشد.
Esfahāni, Abol-sheikh 'Abd-ollāh ben Mohammad."