چکیده:
در پی مشارکت مردم، روحانیت و روشنفکران در جریان نهضت مشروطیت، سرانجام در فاصله روزهای 14 تا 18 جمادی الثانی 1324، مظفرالدین شاه سه فرمان در پاسخ به خواست های معترضان، مبنی بر تغییر در ساختار اداره کشور صادر کرد که محوریت فرمان ها بر تشکیل مجلسی از نمایندگان اقشار مختلف قرار داشت، اما حساسیت در نام گذاری مجلس، که عمده دلیل آن عوامل سیاسی بود، موجب شد فرمان نخست که در آن فقط از تشکیل مجلس سخن رفته بود، به «مجلس شورای اسلامی» و در پی اعتراض ها و رایزنی های بعدی به «مجلس شورای ملی» تغییر نام یابد. از آنجا که فرمان آخر به لحاظ زمان نگارش امضای تاریخ 14 جمادی الثانی را در پای خود دارد، این امر موجب خطای بسیاری از نویسندگان تاریخ مشروطیت شده است و این فرمان را که به واقع در 18 جمادی الثانی صادر شده است، با فرمان نخستین که به روایت ناظم الاسلام و مخبر السلطنه هدایت که به تاریخ 14 جمالی الاخری (یا الآخره)مربوط است، خلط کرده اند.
خلاصه ماشینی:
فرمان دوم مذکور در آن در مقایسه با نوشتۀ «مذاکرات تقنینیه دورة اول » (١٣٢٥: ٥) و «تاریخ مشروطۀ ایران » کسروی (٢٥٣٧: ١١٩/١) افتادگی هایی دارد و آنچه در فرمان سـوم مندرج در تاریخ بیداری ایرانیان آمده است ، در مقایسه با گـراور این فرمان (مذاکرات تقنینیـه ، ١٣٢٥: ٢؛ معاصر، ١٣٥٣: ١٠٠) نشان می دهد که کسروی و محمد مهدی شریف با دقت بیشتری به ضبط فرمان سوم پرداخته اند.
نگارنده با ملاحظۀ تفاوت انشای فرامین در منابع در مورد مشروطیت و تطابق نداشتن متن فرمان ها در این منابع تلاش نمود تا تصویری از سه فرمان یاد شده به دست آورد؛ اما با وجود کوششی که به عمل آورد؛ تنها تصویر – ونه اصل - فرمان آخر یعنی فرمان ١٤ جمادی الثانیه - و در واقع ١٨ جمادی الثانی- از طریق بخش اسناد کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به دست آمد و این همان است که در کتاب مذاکرات مجلس دورة اول تقنینیه و تاریخ استقرار مشروطیت در ایران گراور شده است و در این مقاله متن مبنا در نظر گرفته شده است .
در گزینش متن فرمان دوم (١٦ جمادی الثانی) نیز تاریخ مشروطه ایران احمد کسروی به دلیل کمتر غلط داشتن آن مبنا قرار داده شده است و نوشته های ناظم الاسلام ، ملکزاده ، حسن معاصر و مذاکرات مجلس دورة اول تقنینیه با آن سنجیده شده است .