چکیده:
متکلمان اسلامی برای تحلیل فعل الهی ، از اراده استفاده می کردند و فاعلیت خداوند را فاعلیت بالاراده می دانستند. به اعتقاد آنان ، علم الهی برای تحقق فعل ، کافی نیست و پس از اراده ، فعل تحقق می یابد. مسئله این نوشتار آن است که بر اساس قرآن و روایات ، چه مراحل و مقدماتی برای تحقق فعل الهی لازم است . آیات و روایات مربوط به تحلیل فعل الهی ، سه گونه است ؛ گاه مشیت یا اراده به عنوان واسطة میان ذات و فعل خداوند مطرح می شود. در دسته ای دیگر از روایات ، فعل الهی دارای هفت مرحله : مشیت ، اراده ، قدر، قضا، اذن ، کتاب و اجل است . تمامی این ها علم فعلی خداوند هستند. در دستة سوم ، فقط از چهار مرحلة اول به علاوة امضا که تاکید بر قضا و حتمی شدن آن است ، نام برده شده است . به نظر می رسد، مراحل اصلی تحقق شی ء مشیت ، اراده ، قدر و قضاست و بقیة موارد ذکرشده ، از لوازم این چهار مرحله است .
خلاصه ماشینی:
"مسئله نوشتة حاضر این است که از نگاه قرآن و روایات ، پیش از پدید آمدن چیزی توسط خداوند چه مراحلی طی می شود؟ در روایات بیان شده که چیزی در آسمان و زمین نخواهد بود مگر با این هفت ویژگی : مشیت ، اراده ، قدر، قضا، اذن ، کتاب و اجل (برقی ، ١٣٧١ق ، ١: ٢٤٤؛ کلینی ، ١٤٠٧ق ، ١: ١٤٩)١ و از آن جا که موجودات آسمان و زمین ، فعل خداوند هستند بنابراین می توان گفت تحقق فعل خداوند هفت مرحله را طی می کند.
مشیت به معنای دوست داشتن نیست (برقی ، ١٣٧١ق ، ١: ٢٤٥؛ مجلسی ، ١٤٠٣ق ، ٥: ١٢١؛ عده ای از علما، ١٣٦٣: ١٦٢) و به معنای علم ذاتی خداوند هم نیست (کلینی ، ١٤٠٧ق ، ١: ١٠٩؛ ابن بابویه ، ١٣٩٨ق ، ١٤٦؛ فیض کاشانی ، ١٤٠٦ق ، ١: ٤٥٦؛ حر عاملی ، ١٤١٨ق ، ١: ١٩٤) و در نهایت ، اهل بیت ع تبیین کننده و مترجم مشیت الهی و قلب آنان محل مشیت خداوند معرفی شده است (طوسی ، ١٤١١ق ، ٢: ٧٥٢؛ عروسی حویزی ، ١٤١٥ق ، ٣: ٤١٦).
اما در برخی دیگر از روایات ، بین مشیت و اراده در معنا تفاوت قائل شده اند که به نظر می رسد در این جا مراحل خلقت مد نظر بوده ، زیرا بر اساس روایاتی که برای فعل خداوند هفت مرحله را بیان می کند، ابتدا مشیت مطرح می شود و پس از آن اراده ."