چکیده:
ملاصدرا نخستین فیلسوفی بود که میان امکان ماهوی و امکان وجودی تفکیک قائل شد. وی در منطق به دلیل بینیازی از این تفکیک، آن را مطرح نکرد. ملاصدرا بر مبنای این جداانگاری، نظام فلسفی حکمت متعالیه را که مکمّل فلسفه مشاء است پایهریزی کرد. مراد از امکان ماهوی سلب ضرورت از جانب ایجاب و سلب است یعنی سلب ضرورت وجود و عدم که همان امکان خاص است و امکان وجودی به معنای عین ربط و عین تعلق بودن معلول است به طوری که هیچ استقلالی در ذات و در وجود ندارد. برخی از ثمرات مهمی که این تفکیک در حکمت متعالیه بر جای گذاشت عبارتند از: الف) باطل بودن امکان ماهوی و طرح نوین در بحث مواد ثلاث؛ ب) جایگزینی فقر وجودی به جای امکان ماهوی درملاک نیازمندی معلول به علت و بازنگری در اصل علیت؛ ج) تکمیل و تعالی برهان صدیقین برای اثبات وجود خداوند با محوریت امکان فقری موجودات؛ د) نسبت دادن شرور به نقصان وجودی ممکنات و تنزه ذات حق از آن.
خلاصه ماشینی:
"برخی از ثمرات مهمی که این تفکیـک در حکمـت متعالیـه بـر جای گذاشت عبارتند از: الف ) باطل بـودن امکـان مـاهوی و طـرح نـوین در بحـث مـواد ثـلاث؛ ب) جـایگزینی فقـر وجودی به جای امکان ماهوی درملاک نیازمندی معلول به علت و بازنگری در اصل علیت ؛ ج) تکمیل و تعالی برهـان صدیقین برای اثبات وجود خداوند با محوریـت امکـان فقـری موجـودات؛ د) نسـبت دادن شـرور بـه نقصـان وجـودی ممکنات و تنزه ذات حق از آن .
(همان ، ج٣، ص٢٥٢) وی بعد از بیان دیدگاه فلاسفه می فرماید با توجـه بـه اثبـات امکـان در وجـود عینـی ، ملاک نیازمندی معلول بـه علـت ، از فقـر وجـودی معلـول نشـأت مـی گیـرد نـه از مـاهیتش (شیرازی ، ١٣٦٣ش ، ب، ص٢٨٠)، زیرا تعلقی بودن مقوم وجود معلول است و معلـول عـین ربط و تعلق است ، از این رو معلول نه تنها در اصل وجودش به علت محتاج است ، بلکـه در استمرار و بقاء هم محتاج به علت است و ایـن فقـر و نیازمنـدی لحظـه ای از وجـودش جـدا نمی شود.
(شیرازی ، ١٩٨١م ، ج٦، ص١٤/ همان ، بی تا، ب، ص٢٦/ همان ، ١٤٢٢ق ، ص٣٣٤) با توجه به هدف نوشتار حاضر و طـولانی نشـدن بحـث ، خلاصـه ایـن برهـان را طبـق تقریر صدرالمتألهین بیان می کنیم : ملاصدرا بعد از ذکر مقدماتی برای برهان (وجود اصیل است ، وجود تشکیکی است ، علیت به معنای فقر وجودی به وجود غنی است نه فقر ماهوی ) می گوید اگر اصل وجـود را بپذیرید، دو حالت وجود دارد، یا غنی (واجب الوجود) است و یا عین ربط و عـین نیـاز بـه غنی است ، پس در هر دو حال وجود واجب اثبات می شود."