چکیده:
در قرن هفتم میلادی مسلمانان در پی گسترش سیاسی اسلام از عربستان خارج شدند. گســتره جغرافیای سیاسی و سرزمینی اســلامی این فرصت را برای مسلمانان پیش آورد تا از پیشــرفت های علمی و فرهنگی ســایر ملل آگاهی یابند و صاحب مراکز تحقیقاتی، تحصیلی، آزمایشــگاه ها و رصدخانه ها شــوند و به آن ها راه پیدا کنند. در هنگام گسترش و شــکوفایی تمدن اســلامی، علم جغرافیا همگام با ســایر علوم، زمینه های مناسبی یافت و جامعــه اســلامی از دانش جغرافیا، مفاهیم و اطلاعات تــازه ای طلب نمود؛ مطالعات و پژوهش هــای جغرافیایی علاوه بر جنبه های مادی آن با نیاز هــای دینی جامعه نیز ترکیب شد. جغرافیدانان با روش تحقیق هایی منحصر به خود به ثبت و ضبط، شناخت سرزمین ها و فتوحــات جدید مســلمانان اقدام نمودند. این مقاله ســعی دارد به مطالعه، بررســی و روش شناســی اسلامی جغرافیدانان این دوره پرداخته و از روش تحقیق و تجربه های این دانشــمندان در تحول دانش جغرافیا و پیشــرفت آن در جامعه اســلامی ایرانی، راهکارها و روش هایی را ارائه نماید. همچنین جســتاری به پارادایم های جغرافیایی زده شــده و به بررســی پارادایم حاکم بر دانش جغرافیا در جهان پرداخته ایم و پارادیم نو در جغرافیا را در حــد توان نقد نموده و راهکارهایی برای جامعه جغرافیدانان ایران اســلامی به صورت پیشنهاد ارائه شده است.
خلاصه ماشینی:
(شكويي، ص 3و4 - 1374) آثار جغرافیایی و روش تحقیق اسلامی آثار جغرافیایی تألیف شده اندیشمندان مسلمان در قرن های سوم و چهارم هجری به دو دسته تقسیم می شوند: 1- مکتب عراقی: آثاری که به جغرافیای تمام عالم مربوط است ولی مملکت اسلام را به تفصیل بیشتری مورد بحث قرار داده است؛ در این دسته آثار، کوشش بر آن بوده است که اطلاعات دنیوی و غیر دینی که در تألیفات دیگر اسلامی یافت نمی شود، فراهم آید و به همین جهت این دسته را به عنوان «ادبیات دنیوی جغرافیا» نامیده اند.
چون عراق در آن زمان مرکز آموزش علمی جغرافیا بود و بسیاری از علمای جغرافیا از آن برخاسته بودند، شایسته چنان است که این دسته از نویسندگان را به نام «مکتب عراقی» بنامیم ولی در این مکتب نیز دو گروه متمایز را می توان تشخیص داد: الف) آنان که اساس روش تحقیق و نیز تألیف کتاب ها ی خود را بر مبنای چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب قرار داده و بغداد را مرکز جهان تصور می کرده اند.
(شكويي، ص5- 1374) ادبیات زیارتی جغرافیدانان مسلمان یکی از روش تحقیق های خاص جغرافیایی دانشمندان مسلمان که از قرن ششم تا قرن دهم هجری پدید آمده و حاصل آن تألیفات جغرافیایی ارزشمندی می باشد، «ادبیات زیارتی» است؛ بدین گونه که کتاب ها و تحقیقات این دوره در باره شهرها، اماکن و نقاطی است که از لحاظ دینی اهمیت و نقش زیارتگاهی داشته و مسلمانان از سراسر مملکت بزرگ اسلامی به آنجا سفر می کرده اند.