چکیده:
کابل و قندهار از شهرهای هرات در زمان فتحعلی‌شاه، بر اثر هم‌سایگی‌شان با هندوستان و هم‌زمان نزد شاه قاجار و دولت‌های انگلستان، فرانسه و روسیه مهم می‌نمود؛ چنان‌که قاجارها برای حاکم شدن دوباره ایران بر این مناطق تلاش می‌کردند. مسئله شورش خوانین خراسان و سوء استفاده حاکمان درانی از آشفتگی اوضاع آن‌جا، عامل موثر در سرکشی آنان در برابر حکومت مرکزی ایران و دست‌اندازی به دیگر نواحی خراسان بود و فتحعلی‌شاه و حکم‌رانان خراسان را به لشکرکشی‌های پی در پی به هرات واداشت. هراس انگلستان و کمپانی هند شرقی از حملات زمان‌شاه و جانشینان وی به هند نیز موجب شد که انگلیسی‌ها برای برقراری روابط دیپلماتیک با دولت قاجار و برانگیختن فتحعلی‌شاه به در پیش گرفتن سیاستی خصمانه با حاکمان درانی، سفیرانی به ایران بفرستند. این پژوهش با روی‌کردی توصیفی ـ تحلیلی بر محور این پرسش سامان یافته است که چرا فتحعلی‌شاه موفق نشد همچون صفویان و نادریان در این مناطق مستقیم نفوذ کند و حاکمان این مناطق نیز از او فرمان نمی‌پذیرفتند؟ بر پایه یافته‌های تحقیق، عوامل داخلی و خارجی مهمی همچون اوضاع همواره بی‌ثبات خراسان و سیاست گریز از مرکز خوانین آن‌جا، بهره نبردن حکم‌رانان خراسان از برخی از زمینه‌های فراهم شده در مواجه با درانیان، هم‌زمانی سلطنت فتحعلی‌شاه با مهم شدن هندوستان نزد انگلستان و کمپانی هندشرقی و سیاست دوگانه انگلیسی‌ها در تحریک دولت قاجار و حکام درانی بر ضد یک‌دیگر، موانع مهم کام‌یابی شاه ایران در این‌باره بوده است.
خلاصه ماشینی:
بر پایه این نوشته‌ها، شاید واکنش فتحعلی‌شاه در برابر سخنان طره بازخان؛ از آگاهی او به اوضاع ناآرام شهرهای افغانستان و جنگ‌های جانشینان فرزندان تیمورشاه با یک‌دیگر برای دست‌یابی به قدرت و استفاده از مهره‌هایی همچون محمود و فیروز به‌انگیزه گسترش مرزهای شرقی ایران و گام نهادن بر جای پای صفویان در شرق خراسان، سرچشمه گرفته باشد، اما روی‌دادهای سال‌های بعد و منافع انگلستان در پشتیبانی از حاکمان درانی و سرگرم شدن ایران به جنگ با روس‌ها از این حکایت می‌کند که تحقق این تصورات کار بسیار سختی بوده و شاه قاجار نیز توان اجرای آن را نداشته است.
فتحعلی‌شاه پس از بازگشت طره بازخان همراه با محمود و همراهانش، برای گرفتن سبزوار و نیشابور به خراسان رفت و در آن‌جا محمود را با پسرش کامران و برادرش فیروز به کمک حکام خراسان و امیران افغان به مرزهای کابل و قندهار فرستاد (هدایت، 9/ 7495 - 7496؛ سپهر، 1/ 63؛ شیرازی، 1/ 141؛ اعتماد السلطنه، 3/ 1465).
فیروز وزیرش حاجی آقاخان را برای شکایت کردن از دست‌درازی‌های محمود به دربار فتحعلی‌شاه فرستاد (1230) و شاه قاجار نیز میرزا صادق وقایع‌نگار را همراه وی با خلعتی شایسته روانه هرات کرد (هدایت، 9/ 7683؛ ریاضی‌هروی، 12؛ اعتماد السلطنه، 3/ 1525 - 1526؛ کاتب هزاره، 1/ 123).
فتح‌خان با گرفتن هرات، فیروز را دربند کرد و به قندهار فرستاد و در پی این بود که به خانان خراسان نامه بنویسد و پس از اتحاد با محمد رحیم‌خان خوارزمی، ایران را تسخیر کند، اما فتح‌خان سرانجام به‌رغم فزونی شمار نفرات و پیروزی نخستینش، در جنگ کوسویه در تقابل با شجاع‌السلطنه، زخمی و متواری شد (کاتب هزاره، 1/ 128 - 132؛ هدایت، 9/ 7731 - 7739؛ سپهر، 1/ 175 - 180؛ شیرازی، 1/ 471 - 483؛ اعتماد السلطنه، 3/ 1537 - 1539).
(
, 
, 
)
