تاملی در نسبت تفویض به معتزله مقاله

ﯾﮑﯽ از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺧﺪاوﻧﺪ «ﺗﻔﻮﯾﺾ» ﻫﺎی ﻣﻄﺮح در ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر، ﻧﻈﺮﯾﮥ ﭘﺲ از ﺧﻠﻖ اﻧﺴﺎن، ﻓﺎﻋﻠﯿﺖ و ﻗﺪرت اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن واﮔﺬار ﮐﺮده اﺳﺖ. در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺷﺎﻋﺮه «ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ» و اﻣﺎﻣﯿﻪ، ﻣﺼﺪاق ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ. در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻌﺪ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻮﺿﻪ، ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻋﻠﻞ و دﻻﯾﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻧﻘﺪ آن ﺗﻔﻮﯾﺾ و ﺳﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﻄﻮرات و ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻨﺪی ﻧﺴﺒﺖ دارد ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد. ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ره ﻓﻮق ﺑﺎ آورد ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺒﺎﻧﯽ و دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﺎﻫﻢ ﺧﻮان اﺳﺖ و ﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن اوﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺪرﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ.

از آن‌جا که مسئله رابطه تفویض و معتزله از قدیم مورد بررسی بوده و موافقان و مخالفان در تألیفات و مقالات خود آن را بررسی کرده‌‌اند، نویسنده بر آن شد که مسئله را در ساختار جدیدی که هیچ سابقه‌ای ندارد مطرح کند و در انتها نیز نظر جدیدی را به سایر دیدگاه‌ها اضافه کرده و تولید علم کند؛ بنابراین در این مقاله نوآوری‌های زیر وجود دارد: 1. در افعال انسان، قدرت خداوند و قدرت انسان دو قدرت هم‌عرض و مساوی نیستند، بلکه قدرت آدمی، مخلوق خداوند و در طول قدرت مطلق اوست؛ بنابراین، اعتقاد معتزلیان به قاعده مذکور، سبب نسبت تفویض به آنان نیست: «لأنه‌ و ان‌ قدر علی ایجاد الفعل فهو متناهی المقدور لأنه یقدر بقدرة یحدثها الله تعالی» ‌(عبدالجبار، 1962ـ1965، 8: 288). ب. معتزلیان گرچه به این قاعده پای‌بند‌‌ هستند، ولی لازمۀ آن را، عجز و عدم قدرت خداوند و هم‌چنین استقلال انسان نمی‌دانند و معتقدند خداوند قادر بر افعال انسان‌هاست (عبدالجبار، 1962ـ1965، 8: 143)، در حالی که صاحب دلیل، معیار و ملاک اصلی تفویض را عجز و عدم قدرت خداوند معرفی می‌کند (برنجکار، 1375: 57)؛ لذا این قاعده دلیل برای نسبت دادن تفویض به معتزله نیست. 06 مرحلۀ ششم: نسبت تفویض به معتزلۀ بصره</H2> شیخ مفید با فرق نهادن میان معتزلۀ بصره و بغداد، معتقد است معتزلیان بصره، انسان را خالق افعال خویش می‌دانند و لذا آنان قائل به تفویضند (محمد بن محمد بن نعمان، 1413ق: 58ـ59). نتیجه‌گیری</H1> در این مقاله بعد از تبیین معانی مختلف «تفویض» اشاره شد که تفویض قدرت و فاعلیت از ناحیۀ خدا به انسان به صورت مطلق، محل بحث بوده و نسبت فوق توسط مشهور اشاعره و امامیه به معتزله داده شده است.