چکیده:
یورش مغولان که با کشتارهای فجیع و ویرانیهای عظیم همراه بود، تمدن اسلامی را تا آستانه نابودی کامل
کشانید. نابودی مراکز علم و دانش، کتابخانهها، کشتار دانشوران و طلاب، مهاجرت و گریز بسیاری از ایشان
به اکناف و اطراف دنیای اسلام دور از چپاول مغول گوشهای از ضربات این بلیهی تاریخی محسوب است.
از دیگر سوی با اتمام سیل ویرانگر فتوحات مغولی و در سایهی تساهل مذهبی مغول و البته برافتادن تسلط
مذهبی خاندان عباسی و فروماندن مذهب اهل تسنن از پشتیبانی بیشرط و قید دستگاه خلافت، مذهب
تشیع به فرصتی تاریخی دست یافت تا آزادانه در معرض تبلیغ و نشر قرار گیرد. در کنار تمام عللی که بر
گسترش تشیع در این عهد عنوان شدهاند، بر نقش مناظرات آزاد مذهبی میان ارباب مذاهب و پیروزی علمای شیعی در برابر رقیبان اهل سنت خویش در پرتو دانش و منطق،خاصه در منابع شیعی تاکید رفته است. این نوشته با صحه گذاشتن بر چنین روندی در پی آن است که نشان دهد، ضربات جبران ناپذیر مغول بر بنیانهای دانش و مراکز پژوهش و مدارس و ویرانی شهرها و مراکز تمدنی، فضایی از رکود علمی پدید آورد که قربانیان اصلی آن جامعهی علمی اهل سنت و اسماعیلیان بودند. جامعهی تشیع اما تیزبینانه با نزدیکی به حاکمیت مغولی و اظهار ایلی و مصون ماندن از همپاشیدگی کامل، نیز حتیالمقدور، مشارکت یا سهیم شدن در قدرت، خود را تا حد زیادی از این فروپاشی رهانید. تاکید این مقاله نیز به واقع بر آن است که در گسترش تشیع در این عهد در میان تمام اسباب دیگر این رکود علمی جامعه را نادیده نباید گرفت.
خلاصه ماشینی:
ا(١٣٨٩)، تاریخ ایران کمبریج بخش مغولان ، ترجمه تیمور قادری، تهران :مهتاب - بیانی، شیرین (١٣٨٢)، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران ، تهران :سمت - پرایس ، کریستین (١٣٥٥)، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران :امیرکبیر - پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ (١٣٥٤)، اسلام در ایران ، ترجمه کریم کشاورز، تهران :پیام - جوزجانی، منهاج سراج (١٣٦٣)، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران :دنیای کتاب - جوینی، علاءالدین عطاملک (١٣٦٢)، تاریخ جهانگشا، تحریر منصور ثروت ، تهران :امیرکبیر - خواندمیر، غیاث الدین (١٣٣٣)، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج ٢و٣، تهران : کتابخانه خیام - درانی،کمال (١٣٧٦)، تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام ، تهران :سمت - رشیدالدین فضل الله همدانی(١٣٧٣)، جامع التواریخ ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران :البرز - شبانکاره ای، محمد بن علی(١٣٦٣)، مجمع الانساب ، تصحیح میرهاشم محدث ، تهران :امیرکبیر - شوشتری، نورالله (١٣٦٥)، مجالس المومنین ، تهران :کتابفروشی اسلامیه - مستوفی، حمدالله (١٣٦٢)، تاریخ گزیده ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران :امیرکبیر - مقدسی(١٣٦١)، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، ترجمه علینقی منزوی، تهران :شرکت مولفان و مترجمان - مکی، محمدکاظم (١٣٨٣)، تمدن اسلامی در عصر عباسیان ، ترجمه محمد سپهری، تهران :سمت - نرشخی، ابوبکر(١٣٥١)، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن نصر القباوی، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران :بنیاد فرهنگ ایران - نسوی، نورالدین محمد(١٣٦٦)، سیرت جلال الدین ، ترجمه محمدعلی ناصح ، به کوشش خلیل خطیب رهبر،تهران : سعدی - ورداسبی،اباذر(١٣٥٦)، ایران در پویه تاریخ ، تهران :قلم - وصاف الحضره شیرازی(١٣٧٢)، تاریخ وصاف ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران :موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی - یاقوت حموی، شهاب الدین (١٣٨٠)، معجم البلدان ،ج ٥، ترجمه علینقی منزوی، تهران :میراث فرهنگی مقالات : - ترکمنیآذر،پروین (١٣٨٠)، موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان ، پژوهشنامه علوم انسانی،شماره ٣١،صص ١٤١-١٢٧ - جعفریان ، رسول (١٣٦٨)، نقش شیعیان در سقوط عباسیان ، کیهان اندیشه ، شماره ٢٣،ص ٨٩-٧٧ - حاجی تقی، محمد(١٣٨٨)، جغرافیای تاریخی حله بستر شکوفایی مدرسه حله در دوره ایلخانی، تاریخ ایران ، شماره ٦٠/٥، صص ٥٥-٣٩ - عدالت ، عباس (١٣٨٩)، فرضیه فاجعه زدگی: تاثیر پایدار فاجعه مغول در تاریخ سیاسی اجتماعی و علمی ایران ، بخارا، شماره ٧٧و٧٨، صص ٢٦٢-٢٢٧ - غفرانی،علی(١٣٨٣)، سرگذشت علوم قرآنی در ماوراءالنهر از سقوط سامانیان تا آمدن مغولان ، مطالعات اسلامی، شماره ٦٥ و ٦٦، صص ٢١٠-١٨٩ - کسایی، نورالله (١٣٧٦)، سرگذشت دانشمندان و مراکز دانش در حمله مغول ، نامه پژوهش ، شماره ٤، صص 289-322 - (١٣٦٨)، از نظامیه تا مستنصریه ، مقالات و بررسیها، شماره ٤٧ و ٤٨، صص ١٢٠-٩٥ - متانی، رقیه (١٣٨٧)، کتابخانه در دوران مغول ، تاریخ پژوهی، شماره ٣٤و٣٥، صص ١٠-١ نقوی، نقیب (١٣٦٧)، سیری در کتابخانه های اسلامی، مشکوه ، شماره ٢١، صص ١٧٨-١٥٨ - ولیزاده ، حمیدرضا(١٣٨٣)،نظری اجمالی به اوضاع خراسان بعد از حمله مغول ،تاریخ پژوهی،شماره ١٩،صص 1-24 .