چکیده:
میانهروی و اعتدال در معیشت، نشانهی تعادل روحی، خردمندی و مثبتاندیشی است که جایگاه ممتازی در فلسفههای اجتماعی و مفاهیم اخلاقی دارد. نظریهپردازان علوم اجتماعی آن را فصل ممیز زندگی انسان خردمند و به فضیلت نایلشده دانستهاند. گذران معیشت اقتصادی با رویکرد اعتدال و میانهروی، توصیهی شریعت اسلامی، عالمان وارسته و حکیمان، متالّهان و عالمان اخلاق است. حالتی بین افراط و تفریط در معیشت، هزینهها و مصرف کردنهاست؛ به گونهای که مورد نهی حکمی در قرآن و سنت و سیرهی معصومانعلیهم السلامواقعگردیدهاست. این رویکرد گرچه در نهایت سختی و صعوبت است، امّا نشانهی رشد و کمال و آراستگی به فضیلتهاست که اگر در محیط خانواده و سامان عائله رخ دهد، والاترین رویکرد زندگی اقتصادی حاصل میآید. مقولهی اعتدال و میانهروی در مفاهیم قدسی شریعت با معیار قراردادن شریعت و عقل و هوشمندی و خردمندی در آمیختهاست.
تدبیر در منزل و تقدیر در معیشت، نمود بارز روحیهی اعتدال و میانهروی و عملکرد آن در ساحت اجتماعی و در مقولهی معیشت اقتصادی است و به قدری والایی یافته که نیمی از کسب، بلکه کل آن شمرده شدهاست.
در مقولهی تدبیر منزل، تقدیر در معیشت زن در کانون خانواده نقش محوری دارد چنانکه شخصیتی همچون فارابی، زن را «ربّالمنزل» و «مدیرةالمنزل» به حساب آوردهاست. ابنمسکویه، غزالی، خواجهنصیر و دیگران نیز همین مشی نظری را برگزیدهاند. در اندیشهی اسلامی، بهترین زنان آنهایی هستند که در تدبیر معیشت سهم والایی را ایفا نمایند. این مقوله، ضرورتهایی همچون کمالیابی، جلوگیری از تضییع مال و امکانات، دینیشدن معیشت خانواده و احیای فرهنگ بالندهی میانهروی و قناعت را در پی میآورد و به همین دلایل ضرورتی تام و حیاتی دارد.
بر مقولهی تدبیر در معیشت آثار گرانباری مترتّب است؛ همچون تربیت نسلی معتدل و پاک، دستیابی به آرامش درونی، رشد روحیهی توکّل، رسیدن به تعادل اجتماعی، حفظ امکانات و سرمایهها، استحکام نهاد خانواده، جلوگیری از پشیمانیها، پرهیز از خطا، افزایش سطح بهرهوری، دوری از صفات نکوهیدهی حرص و طمع، پیشبینی آینده، دقت و انضباط، معنایابی زندگی، باروری هدفهای پیشبینی شده و... .
خلاصه ماشینی:
"(ابن سینا، 1402، ص169) عالمان علم اخلاق، مانند ابن مسکویه در تطهیر الاعراق و تهذیب الاخلاق و فخر رازی در تدبیر منزل، غزالی در احیاء علوم الدین و خواجه نصیرطوسی در اخلاق ناصری و بسیاری دیگر از عالمان اسلامی به مقولهی تدبیر منزل پرداختهاند و به وظایف زوج و زوجه در تدبیر منزل، بهویژه به تدبیر المعیشه و نیز مقولهی اعتدال در معیشت اقتصادی نهاد خانواده پرداختهاند که مراجعه به آنها و ارائهی تصویری کلی از دیدگاه آنان، نوشتاری جداگانه را طلب مینماید و بدین روی به همین اشارت بسندهمیکنیم.
ضرورتهای اعتدال و میانهروی در معیشت خانواده تقدیر معیشت از مباحثی راهبردی است که به دلیل نقش کلیدی و مهمی که دارد در روایات دینی ما مورد توجه جدی واقع شده، چنانکه حضرت رضاu میفرماید: «لا یستکمل عبد حقیقه الایمان حتی تکون فیه خصال ثلاث: التفقه فی الدین و حسن التقدیر فی المعیشه و الصبر علی الرزایا»؛ حقیقت ایمان بندهی خدا کامل نمیشود مگر این که در او سه خصوصیت باشد: ژرفاندیشی در دین و شناخت عمیق آن، اندازهی نیکو در زندگی داشتن و صبر و پایداری در پیشامدهای ناگوار.
بهرهوریها ذاتا در خدمت کمال انسانی قرارمیگیرند که اگر اصول حاکم بر تقدیر معیشت، مورد توجه واقعنگردد، رشد متوازن اعضای خانواده و کلیت حرکت نظام خانوادگی مختل شده و از قافلهی کمال و حرکتی استکمالی باز میمانند؛ زیرا مثلا هزینههای تحصیل در نظر گرفته نشدهاند و یا در صورت فقدان انضباط معیشتی، هزینهها در یک یا دو مورد به صورت افراطی صرفمیشوند و از امور حیاتی دیگر غفلت میشود و در نتیجه ضرورتها نادیده گرفته میشود و آشفتگی ذهنی، بازماندگی، عدم تکاپو و عقبماندگی، معلول چنین رویکرد آشفتهای خواهدبود."