چکیده:
ارتقاء سطح آموزش و فرهنگ یکی از اهداف وافقان برای کسب رضای خداوند و بهبود وضعیت
جوامع است. این مهم با احداث و وقف مراکز آموزشی یا قرار دادن موقوفاتی برای تامین مخارج
ساختمانی و انسانی آنها و تداوم فعالیت مراکز آموزشی و فرهنگی امکان پذیر می شود . در مقاله
حاضر با استفاده از اطلاعات و داده های موجود وقف و موقوفات آموزشی شهر تهران در دو
دوره قاجاریه و پهلوی با استفاده از روش توصیفی تحلیلی بررسی شده اند، یافته ها نشان
می دهد که در دوره قاجاریه تا سال 1316 ق، واقفان عمدتا به احداث و وقف مدارس علمیه و به
میزان بسیار اندکی مکتبخانه اقدام می کرده اند و موقوفاتی برای اداره آنها قرار می داده اند . از
سال 1316 ق به بعد به دنبال آشنایی ایرانیان با مظاهر تمدنی غرب، احداث و وقف مدارس به
سبک جدید و قرار دادن موقوفاتی برای تامین هزینه های آنها نیز به موارد وقف آموزش قبلی
افزده شد. در دوره پهلوی وقف بر آموزش علوم دینیه اشکال جدیدی یافت چون اجرای
فعالیتهای تربیتی و علمی اسلامی و نشر مطبوعات دینی و وقف بر آموزش علوم جدید در
سطوح عالیه یعنی دانشگاه نیز صورت می گرفت. تحول دیگر شکل گیری بنیادهای خیریه است
که در زمینه ارتقاء آموزش و فرهنگ جامعه تلاش می کردند.
خلاصه ماشینی:
تنها در این دوره دو مکتبخانه وقف شده است که یکی را محمدحسین خان سپهسالار در سال ١٢٩٧ ق و دیگری را عیسی وزیر سابق دارالخلافه وقف کردند و موقوفاتی برای آنها به علاوه مساجد و مدارس علمیه وقفی خود قرار داده اند.
یعنی کمیت و کیفیت پایین برنامه های درسی ، دشواری کتابهای مورد تدریس از نظر زبان نگارش و حجم ، درک نادرست مفاهیم به علت شیوه آموزش طوطی وار، سطح هر مکتبی به سطح سواد آخوند باجیها، میرزا باجیها، ملاباجیها، خان باجیها، و شاه باجیها، بستگی داشت که عمدتا سطح سواد پایینی داشتند که سبب می شد مردم به مدارس خارجی گرایش پیدا کنند، رفتار نامناسب معلمان با شاگردان ، تأثیر کم شاگردان فارغ التحصیل بر محیط اجتماعی خود (هر چند که تحصیل کرده های ایران تا سال ١٢٦٦ ق نخستین مرحله تحصیل خود را در مکتبخانه ها سپری کرده بودند)، عدم ضرورت اختصاص مکانی خاص به مکتبخانه (مکتبخانه قسمتی از مسجد یعنی زاویه و شبستانها، خانه مکتبدار (مکتبخانه عمومی ) و خانه اعیان (مکتبخانه خصوصی ) بود).
(رجوع شود به تصویر صفحه) نتیجه گیری مراکز آموزشی وقفی در دوره قاجاریه عمدتا در احداث و وقف مدارس علمیه و تأمین منابع مالی برای مخارج ساختمانی و انسانی آنها خلاصه و به مکتبخانه ها به علت وجود اشکالات ساختاری کمتر توجهی می شد.