چکیده:
میانرودان (بینالنهرین)، در تاریخ جایگاه مهمی دارد. رود فرات به دلایل متعددی چون فاجعه عاشورا، در باورهای مردمی از جایگاه رفیع و تقدس بیشتری برخوردار است. آشنایی با پیشینه تاریخی و حضور و جنس قبایل و اقوام و نواحی اطراف رود، نزدیکی و دوری فرات با محل قیام عاشورا، آگاهی از تمدن حواشی فرات و شناخت بهتر از جغرافیای حاشیه فرات مخصوصا ترعهها و کانالهای آبرسانی در ناحیه نینوا، از نکات اصلی این مقاله است. ساکنان نواحی فرات در قرن اول هجری قمری بسیار نامتجانس و فاقد یکپارچگی بودند و در نهایت درک درستی از وقایعی چون قیام عاشورای سال 61 هجری نداشتند. ترعههای فرات، در هنگام قیام عاشورا آب بسیاری داشتند و مسیر حرکت اسرای کربلا به سمت شام در حاشیه فرات به یقین، بیشتر نزدیک است.
خلاصه ماشینی:
این مقاله، درصدد است تا با بررسی منابع جغرافیایی و تاریخی، به تبیین مسیر رود، گزارش تمدنی حواشی و چگونگی وضعیت ساکنان اطراف فرات و مخصوصا ناحیه نینوا که قیام عاشورا در آن حوالی رخ داده و نیز، پرآبی و یا کمآبی فرات در قرن اول هجری، بپردازد.
(ابنفقیه، 1988، ص124) در حوالی سنجار در سمت شمال شهر عرابان، دریاچهای به نام منخرق (حدود آن یک جریب) بوده که میان ماکسین و فرات قرار داشته و دارای آبی بسیار شیرین و عمیق و در سمت چپ وادیالحیال بوده که تا دشت سنجار امتداد مییافته و قبایل ربیعه در این جا ساکن بودند.
(ابناعثم، 1372، ص506) لذا این ناحیه در مسیر راه قرار داشت، راه در گذشته مخصوصا در نواحی خشک، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
(1370، ج1، ص232) باید یاد آور شد که مقدسی جغرافیدان تیزبین قرن چهارم نیز به جزر و مد در حوالی بصره اشاره کرده و به نوشته وی این وضعیت برای اهالی بسیار مهم و حیاتی بوده و کاراییهای بسیار داشته است.
نوشیدن آب از سقاخانهها دارای تقدس و دارای اجر و مزد به شمار میرفت: هر که آبی ز جام ما نوشد خلعت از شاه کربلا پوشد فرات در مسیر راههای ارتباطی یکی از ویژگیهای عمده فرات، قرار گرفتن این رود در کنار مسیر راههای اصلی و مهم آن روزگار است.
(حمیری، 1984، ص254) تعداد زیاد نصارا در حاشیه فرات، مورد تأکید و گزارش جغرافیدانان مسلمان بوده و قطعا در زمان واقعه عاشورا نیز گروهی از ساکنان فرات را نصارا تشکیل میدادند که البته این گروه نیز در عدمتجانس بیشتر این نواحی دخیل بودند.