چکیده:
انقلاب مشروطه یکی از رویدادهای چالش برانگیز سیاسی ـ فرهنگی در تاریخ معاصر ایران به شمار می آید. در این انقلاب، گروه های مختلف اجتماعی، از جمله علمای شیعه، مشارکت داشتند. اگر چه جهت گیری سیاسی علما در قبال انقلاب مشروطه و تحولات سیاسی بعد از آن متفاوت بوده است، اما به لحاظ مبانی نظری اشتراکات بسیار داشته اند. به بیان دیگر، علمای شیعه، با وجود آن که از لحاظ عملی و مواضع سیاسی دارای جهت گیری های متفاوتی در برابر تحولات سیاسی عصر مشروطه بوده اند، اما به لحاظ نظری تفاوت اساسی با هم نداشته اند. از آن جایی که بنیان اصلی اندیشه مشروطه مبنی بر دموکراسی و سکولاریسم است، بر خلاف خوش باوری سیاسی روشنفکران دینی و غیر دینی، هیچ یک از علمای شیعه، هواخواه نظام مشروطه سکولار ـ دموکرات نبوده اند. بر پایه چنین رویکردی، این نوشتار تلاش می کند وجوه تشابه و تمایز اندیشه سیاسی آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری را در قبال انقلاب مشروطه مورد بررسی قرار دهد. بنابراین، فرضیه اصلی مقاله حاضر آن است که آخوند خراسانی، با وجود آن که مشروطه را - با رویکرد ضد استبدادی، تحدید قدرت سلطنت و حفظ بیضه اسلام ـ در تعارض با شریعت نمی دید، اما همانند شیخ فضل الله نیز موافق با تحقق مشروطه ای سکولار نبوده است.
خلاصه ماشینی:
بررسی تطبیقی اندیشه های سیاسی آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری 1 علی اکبر خدری زاده زهرا علی زاده چکیده واژگان کلیدی: مقدمه یکی از وجوه مهم انقلاب مشروطه ی ایران، نقش اساسی علمای شیعه در شکل گیری آن است .
آنچه شیخ فضل الله از مسئله ی آزادی به دست آورده بود، این بود که مشروطه گری نمیتواند با اسلام هماهنگ گردد و به همین دلیل هیچ گونه آمادگی نداشت که با توجه به شرایط ویژه قدری با نهادهای نوسیاسی روی توافق نشان دهد و برخی از بنیادهای نو را یا بپذیرد، و یا نسبت به آنها حالت اغماض بگیرد.
البته هم علمای مشروطه خواه نجف ، و هم شیخ فضل الله نوری، با مساوات به معنای رعایت عدالت و اجرای قانون برای همه موافق ، اما با مساوات به معنای حقوق طبقه های مختلف مردم در ادیان و مذاهب گوناگون در احکام شرعیه مخالف بودند.
به عبارت دیگر، دو گروه موافق و مخالف با مجلس و مشروطه در برابر یکدیگر قرار نداشتند و این گونه نبود که مشروطه و مجلس مورد نظر شیخ ، با مشروطه و مجلس مورد نظر آخوند، دو امر متفاوت و متناقض باشد؛ بلکه مراجعه به تلگرافها و بیانیه های مختلفی که از دو طرف صادر شده است ، نشان میدهد که چنین تناقص و اختلاف بنیادینی وجود ندارد؛ به عنوان مثال، لوایحی که متحصنان در زاویه مقدسه ی حضرت عبدالعظیم برای بیان علت مهاجرت و تحصن خود و موضعشان دربارهی مجلس و مشروطه صادر و منتشر کرده اند، نشان میدهد که تمام خواسته های متحصنان، همان خواسته ی مرحوم آخوند خراسانی و علمای نجف است و تفاوت چندانی جز در لفظ با آن ندارد.