چکیده:
اهمیت گنبدخانه در معماری ایران سبب گردیده تا از نظر تأثیرگذاری زیباییشناختی، همواره موردتوجه طراحان باشد. هدف از پژوهش حاضر، بازشناسی ویژگیهای شکلی، هندسی و تناسباتی بناهای گنبدخانهای با پوشش نار در دورهی اسلامی با توجه به کیفیت بصری ظرافت است. به این منظور، ابتدا به شناخت ساختار و گونههای مختلف و روند تحولات شکلی گنبدخانهها اقدام گردید. سپس 18 بنای گنبدخانهای از میان آرامگاهها در بازهی زمانی سدههای نهم تا دوازدهم هجری انتخاب و با استفاده از روش مدلسازی و طراحی ابزار تحلیل هندسی بر پایهی پنجضلعی منتظم، خصوصیات هندسی بررسی و در گام بعد بر اساس تعریف چهار شاخص (سنجه)، تحلیل گردید. یافتهها نشان داد طرح گنبدخانهها در بازهی زمانی موردبررسی، از چارچوب مشترکی برخوردار است بهطوریکه در اغلب نمونهها، کشیدگی ارتفاعی گنبد بیش از دو قسمت ساقه و پایه بوده و بخش فوقانی، بیش از نصف ارتفاع بنا را به خود اختصاص میدهد. درعینحال تفاوتهایی در نمونههای این دو دوره بهخصوص از نظر شکل و تناسبات بخش فوقانی دیده میشود؛ بهطوریکه ظرافتِ کشیدگی در دوره تیموری و نیز اوایل صفوی؛ و ظرافتِ هماهنگی در دوره صفوی نمود بیشتری دارد. الگوی مشترک هندسی و شاخصهای ارائهشده در این مقاله بهعنوان دو روش مکمل یکدیگر میتوانند در ارزیابی زیباییشناختی گنبدخانههای مشابه به کار گرفته شوند.