چکیده:
بخش زیادی از آموزههای دینی در خصوص رعایت هنجاریهای اخلاقی هستند. این هنجارها به طرق مختلف وارد احکام فقهی نیز شدهاند و همپوشانی میان برخی مسائل مربوط به این دو دانش را رقم زدهاند. از جملۀ هنجارهای اخلاقی مؤکد در روایات، لزوم حفظ عزتنفس بوده که برخی مصادیق آن در قالب قاعدۀ فقهی «عدم الزام به پذیرش منت» نمود دارد. البته قاعدۀ یادشده بهندرت مورد تصریح یا کاوش مستقل فقهی بوده و معمولاً بهعنوان کبرای خفی در استدلالها استفاده شده است. اندک بودن مباحث تحلیلی در این مورد را میتوان ناشی از همین مسئله دانست. در نوشتار حاضر، ضمن احصا و دستهبندی احکام صادرشده در این خصوص، ماهیت فقهی «منتپذیری» و ارتباط آن با قواعد فقهی مربوط تحلیل و بررسی خواهد شد. بهنظر میرسد «منتپذیری» بهعنوان گونهای از ضرر به آبرو، ذیل قاعدۀ لاضرر قرار میگیرد. همچنین ممنوعیت منتپذیری شاید بهعنوان قاعدهای مستقل و برگرفته از هنجار اخلاقی «لزوم حفظ عزت نفس» در نظر گرفته شود.
خلاصه ماشینی:
برخـی ادعـا کـرده انـد کـه چنین مسئله ای مورد اتفاق فقهاست و چه بسا که بازگشت آن به هر دو قاعدة لاضـرر و لاحـرج باشد (بهبهانی، ١٤٢٤، ج ٤: ٢١٦) در عین حال ، معدودی از فقیهان نیز صراحتا بیان داشته اند کـه ممنوعیت منت پذیری ، از اموری نیست که در نظر شرع دارای اعتبار باشـد (حلـی، ١٤١٢، ج ٣: ١٦) یا دستکم وقتی که انجام دادن واجب متوقف بر منت پذیری باشد، دلیلـی بـر ممنوعیـت آن وجود ندارد (بحرانی، ١٤٠٥، ج ٤: ٢٧٣).
پرسشی که در این زمینه وجود دارد، آنسـت کـه اگـر کسی هدیۀ ارزشمندی به دیگری بدهد، به گونه ای که با پذیرش آن هدیه مستطیع به حساب آید، آیا رد کردن چنین هدیه ای را می توان جایز برشمرد؟ به طـور خـاص ایـن پرسـش در مواردی مطرح می شود که فردی، هزینه های حج فرد دیگر را به وی بذل کنـد؛ آیـا مکلـف حق دارد چنین بذلی را نپذیرد؟ این مسئله نیز مورد اختلاف فقها قرار گرفته و پرداختن بـه تمام استدلال های آنان ، از موضوع این نوشتار خارج است ١.
پرسش بنیـادینی کـه در ایـن مـورد شـاید مطرح شود، آنست که آیا چنین احکامی تنها جنبـۀ وصـفی و رخصـتی دارنـد یـا در آنهـا توصیه و حتی الزام نیز وجود دارد؟ می دانیم که در حالت عادی و بدون گزاره های شرعی نیز مردم (به جز دون همتان ) غالبـا در برابر منافع مادی حاضر به منت پذیری نیستند و برای خودشان حق رد کـردن معـاملات مبتنی بر این مسئله را قائل هستند (نظیر ابرا و نذر و صدقۀ توأم بـا منـت ).