چکیده:
شناخت ساختار سیاسی-اداری که در قرن سیزدهم میلادی از دل استپهای مغولستان برآمد و بر نیمی از جهان متمدن زمان خود حکومت یافت، همواره ذهن مورخان را به خود مشغول داشته است. مغولان از آغاز، برنامه خود را بر استقرار حکومت و تداوم آن قرار دادند و به همین منظور نظام اداری خاص خود را، البته با اقتباس از تجربیات حکومتی سایر ملل متمدنتر، پدید آوردند. یکی از نظامهای کاربردی که مغولان برای حفظ و گسترش سیطره خود بر سرزمینهای مفتوحه به کار بردند، نظام تمّا بود که نشانه هایی از آن را در دوره نخستین حکومت مغولان در ایران، روسیه و اردوی زرین میتوان یافت. این مقاله تلاش دارد با رویکردی توصیفی- تحلیلی، با تکیه بر منابع فارسی و دیدی انتقادی نسبت به پژوهشهای پیشین، به بررسی ماهیت و کارکرد تمّا در ایران بپردازد. یافته های پژوهش نشان میدهد که با وجود انطباق این ساختار با سنتهای دیوانسالاری ایرانی که کار دیوانیان ایرانی و مغول را تا حد زیادی آسان میکرد، پیشینه متفاوت دیوانسالاری و وضعیت خاص ایران باعث
Understanding the political-administrative structure that came out of the steppes of Mongolia in the thirteenth century and ruled over half the civilized world of its time has always occupied the minds of historians. From the beginning, the Mongols put their plans on the establishment of the government and its continuation, and for this purpose they created their own administrative system, albeit adapted from the government experiences of other more civilized nations. One of the practical systems used by the Mongols to maintain and expand their control over the conquered lands was the Tamma, which can be found in the early Mongol period, in Iran, Russia, and in the Golden Herd. This paper attempts to study the nature and function of the Tamma in Iran with a descriptive-analytical approach, relying on Persian sources and a critical view of previous researches. The findings of the study suggests that, despite the conformity of this structure with Iranian bureaucratic traditions that greatly facilitated the work of the Iranian and the Mongol bureaucrats, the different background of bureaucracy and the particular situation of Iran led to major difference in the functioning, overall life and fate of the Tamma in Iran, compared to other parts of
خلاصه ماشینی:
با توجه با اینکه فرماندهان تمّا در ایران شناخته شده بودند و در منابع مورد اشاره قرار گرفته اند، انتظار می رود شواهد فراوانی از آنها در دسـت باشـد، امـا جـز دو منبع فارسی که یکی از آنها به صورت مستقیم برگرفته از منابع چینی است ، سایر منابع اشـارة خاصی به این ساختار نکرده اند.
«گرهارد دورفر» نیز به متابعت از نظر بارتولد، بـه نوبـۀ خـود بـا اسـتناد بـه جامع التواریخ (همدانی ، ١٣٧٣: ٧٣/١)، تمّا را به معنی نیروی کمکی گرفتـه و آنهـا را سـربازانی متشکل از ملیت های مختلف تحت امر مغولان دانسته که تنها فرماندهان آنها نژاد مغولی داشتند و برای مقاصد خاص ، مثل مطیع کردن یک قلمرو، حفاظت از منابع ، نگهبانی از مرزها و غیـره استفاده می شدند و تمّاچی را فرمانده ایـن نیـرو معرفـی کـرده اسـت (٢٥٧٢٥٥ :١٩٦٧ ,Doerfer).
نخست آنکـه انتساب تمّاچی به طور عمده از میان فرماندهان عالی رتبه انجام میگرفت ؛ چنان که در هـر دو مورد این بند فردی با منصب قـورچی -کـه بـه معنـای سـلاح دار و دارای مقـام حاجـب ، از مناصب مهم و تشریفاتی نزد مغول و ترک است -به عنوان تمّاچی انتخاب شده اسـت .
از این مطلب چنـین مسـتفاد می شود که ورود رسمی تشکیلات تمّا به تأسیسات نظامی ارتش مغول ، دست کـم بـا ایـن نـام و شکل ، از زمان اوگدای قاآن (١٢٢٩-١٢٤١م / ٦٢٦-٦٣٩ق ) بوده است ؛ چنان که حتـی در تـاریخ سری نیز تا پیش از این چند بند، مطلبی دربارة تمّا یا سازمان مشـابه نیامـده اسـت .