چکیده:
سفرنامه میرزا صالح شیرازی حاوی روایتی نسبتا مفصل از تاریخ غرب، به ویژه تحولات سدههای متأخر روسیه، انگلستان و عثمانی است. هدف این پژوهش جستجوی دلالتهای صریح و ضمنی نهفته در این بخش از سفرنامه، و سوال مشخص آن ناظر به انگیزه و شیوه تاریخنگاری میرزا صالح و نگرش تاریخی اوست. تحلیل مضامین مندرج در سفرنامه در پرتو نگاهی فرامتنی، نشان میدهد که وزن بالای تاریخنگاری در این سفرنامه حاکی از اهمیت تاریخ، هم به عنوان یک دانش و هم به عنوان یک نگرش نزد نویسندهی آن است. هدف میرزا صالح از رجوع مکرر و مفصل به تاریخ نیز بیان بنیادهای ترقی جوامع غربی و ارائه الگو برای اصلاحات در ایران است. در نگرش تاریخی میرزا صالح تحولات جوامع بشری امری تدریجی و محصول انباشت تجربیات آنها، به ویژه نتیجهی ویژگیها و اقدامات نخبگان حاکم است. در پس مباحث تاریخی سفرنامه نوعی جامعه شناسی تاریخی-تطبیقی نهفته است که بر تمایز سه الگوی «مدنیت» «سبعیت» و «طریق ترقی» (کذار از سبعیت به مدنیت)در تحولات جوامع استوار است. انگلستان نمونه الگوی اول، عثمانی نمونهی الگوی دوم و روسیه نمونه الگوی سوم است. تمایز این الگوها از یک سو به فرصت و سرعت پیشرفت جوامع در سه حوزه آزادی، تجارت و صنعت و از سوی دیگر به ویژگی و عزم نخبگان حاکم برای پیشبرد اصلاحات در مسیر ترقی مربوط است. کشور ایران به الگوی عثمانی نزدیک است و برای نجات آن راهی جز انتخاب طریق ترقی وجود ندارد.
Mirza Saleh’s Itinerary includes a detailed narrative of Western history. In this article we have discovered indications of historiographic content of this Itinerary and answers this question: What is the motive, method and attitude of Mirza Saleh’s historiography. By Thematic analysis we found out that high volume of historiography in this itinerary represents importance of history, both as a knowledge and as an attitude. By frequent and detailed references to the history of West, Mirza Saleh has tried to explain the progressive foundations of western societies. In the historical attitude of Mirza Saleh, the evolution of human societies is gradual and a produce of accumulation of their experiences, in particular output of the characteristics and actions of the ruling elite. Behind the historical issues of the mirza Saleh’s itinerary lies a historical-comparative sociology which is based on the distinction between the three patterns of society: “civilized society”, “savagery” (non civilized society) and "civilizing society". England is a sample of the first pattern, Ottoman is the example of the second pattern and Russia is an example of the third model. Difference in the patterns on the one hand is a result of opportunity and speed of societal progress in freedom, trade and industry and On the other hand, is related to the character and determination of the ruling elites to advance reform on the path of progress. Iran is close to the Ottoman model and there is no other way to save it than to choose the path of progress.
خلاصه ماشینی:
دو فصلنامۀ علمی تاریخ نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهرا (س ) سال بیست و نهم ، دورة جدید، شمارة ٢٤، پیاپی ١٠٩، پاییز و زمستان ١٣٩٨/ صفحات ١١٦-٩٥ مقاله علمی ـ پژوهشی نسبت تاریخ و ترقی در سفرنامۀ میرزاصالح شیرازی؛ 1 نخستین بارقه های تاریخ تطبیقی در عصر قاجار 2 ابوالفضل دلاوری 3 سید محمدصادق ماجدی تاریخ دریافت : ٩٨/٠٩/٠٦ تاریخ پذیرش : ٩٩/٠٥/٠٢ چکیده سفرنامۀ میرزاصالح شیرازی حـاوی روایتـی نـسبتاً مفـصل از تـاریخ غـرب ، بـه ویـژه کشورهای روسیه ، انگلـستان و عثمـانی اسـت .
روشن است که او این مطالـب را از طریـق اطلاعات عمومی همراهان و همنشینانش در طول سفر به دست آورده یا مطالعۀ کتاب هایی کـه در دسترس داشته ، بازنویسی و روایت کرده است ، اما میزان و شیوة پرداختن او به تاریخ چنـد سؤال را مطرح می کند: نخست اینکه دلیل این همه توجه او به تاریخ چه بوده و چـه هـدفی را دنبال می کرده است ؟ دوم اینکه در پس مطالب و روایت های تاریخی او چه برداشت و نگرشی به تاریخ نهفته است ؟ به عبارت دیگر او چه نسبتی میان وضع موجود جوامـع و تـاریخ گذشـتۀ آنان قائل است ؟ سوم اینکه او تفاوت در وضعیت و تحولات جوامع مشاهده شدة خود را تا چه حدی به رویدادها و روندهای گذشته آنان نسبت می داده است ؟ به عبارت دیگر آیـا در لابـه لای مطالب تاریخی سفرنامۀ میرزاصالح می توان نوعی تاریخ مقایسه ای (تطبیقی ) مشاهده کرد؟ پیشینۀ پژوهش سفرنامۀ میرزاصالح صرفنظر از جایگاهی که در میان نخبگان سیاسی و اجتماعی داشته ، از دهـۀ ١٣٣٠ مدنظر پژوهشگران و مورخان نیز قرار گرفتـه اسـت .