چکیده:
رشد و شکوفایی شهر تبریز به علت مرکزیت سیاسی و استقرار در مسیر تجاری چندان نپایید و وقوع حوادث و بلایای طبیعی بهویژه زمینلرزه، در کنار تهاجمات همسایه غربی زمینه افول شهر را فراهم آورد. در دورهای سیصدساله هشت زلزله بزرگ و شیوع بیماریهای مسری بر عرصههای مختلف حیات شهری اثر نهاد. حوادث مختلف بهویژه زمینلرزه علاوه بر تخریب چندینباره شهر و مرگومیر گسترده با پیامدهای اجتماعی کوتاه و بلندمدت همراه شد. در جستار حاضر تلاش میشود با روش توصیفی تحلیلی و تکیهبر مطالعات کتابخانهای پیامدهای اجتماعی بلایای طبیعی بهویژه زمینلرزه را بهعنوان متغیری مستقل بر حیات اجتماعی ساکنان تبیین و پاسخی به سؤال اصلی داده شود. بروز بلایای طبیعی بهویژه زمینلرزه در دوره زمانی برآمدن صفویه تا قاجار در تبریز با چه پیامدهای اجتماعی همراه بوده است؟ به نظر میرسد تخریب بافت کالبدی، کاهش جمعیت، مشکلات روانی، انحرافات اجتماعی، خرافات، مشکلات اقتصادی، مهاجرت و عدم میل به بهبود وضعیت سکونتگاهها از پیامدهای کوتاه و بلندمدت حوادث طبیعی بوده است.
The growth and prosperity of Tabriz, due to its political centrality and settlement among commercial route, did not last for long time. Besides, accruing of natural disasters, particularly, earthquakes, along with invasion of western neighbors led to the decline of the city. During a three-hundred-year period, eight major earthquakes happened and outbreaks of contagious diseases affected different areas of civil life. Various happenings, especially earthquakes, not only did destruct the city several times, but it also led to widespread death tolls which had some short and long-term social consequences. The present study, by applying descriptive-analytical method, attempts to explain the social consequences of natural disasters, particularly earthquakes, as an independent variable on the social life of the inhabitants; besides, it tries to answer the main question of the paper: What are the social consequences of natural disasters, particularly earthquakes, during the period of Safavid-Qajar rise in Tabriz? It is estimated that physical structure degradation, population decline, psychological problems, social deviations, superstitions, deterioration of living conditions, migration and unwillingness to improve accommodation conditions were the short and long-term consequences of natural disasters.
خلاصه ماشینی:
بروز بلایای طبیعی بهویژه زمینلرزه در دورۀ زمانی برآمدن صفویه تا قاجار در تبریز با چه پیآمدهای اجتماعی همراه بوده است؟ بهنظر میرسد تخریب بافت کالبدی، کاهش جمعیت، مشکلات روانی، انحرافات اجتماعی، خرافات، مشکلات اقتصادی، مهاجرت، و عدم میل به بهبود وضعیت سکونتگاهها از پیآمدهای کوتاه و بلندمدت حوادث طبیعی بوده است.
پژوهش در زمینۀ بلایای طبیعی بهویژه زمینلرزه از آن روی اهمیت دارد که استقرار تبریز بر روی گسل و تداوم زلزله در ادوار مختلف از مسائل اثرگذار بر زندگی شهری و حیات اجتماعی ساکنان شهر بوده است.
از جملۀ آنها میتوان حوادث طبیعی در جهان اسلام و پیآمدهای اجتماعی آن (از آغاز تا حملۀ مغول) (شمس دولتآبادی 1373: 39-48)، حوادث و بلایای طبیعی در ایران عصر صفوی (شفیعی 1395: 25-26، 47-51، 68-69، 78-79)، و بهویژه تمهیدات معمارانِ گذشتگان برای مقابله با زلزله در بناهای تاریخی شهر تبریز (نجفی 1397) را نام برد که اقدامات بهمنظور استحکام بناها با یکپارچهسازی و سبکسازی را بررسی کرده است.
بروز بلایای طبیعی بهویژه زلزله در دورۀ زمانی برآمدن صفویه تا قاجار در شهر تبریز با چه پیآمدهای اجتماعی همراه بوده است؟ باتوجهبه اطلاعات موجود بهنظر میرسد حوادث طبیعی بهویژه زمینلرزه مهمترین عامل تشدید افول شهر در دورۀ زمانی موردبررسی بوده است.
حوادث طبیعی، علاوهبر تخریب ابنیه و تلفات انسانی، موجبات افول اقتصادی شهر و ایجاد مشکلات معیشتی شده که خود عامل مهاجرت بخشی از ساکنان به سایر مناطق بوده و ازسویدیگر کوچ معکوس به تبریز موجب تغییر بافت جمعیتی شده و بر مناسبات اجتماعی اثر نهاده است.