چکیده:
در نیمۀ دوم قرن سیزدهم، در عصر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، خط نستعلیق وارد دورۀ جدیدی از
تغییر و تحولات خود شد. در این دوره با ورود صنعت چاپ به ایران نیاز بود تغییراتی در خط نستعلیق ایجاد
شود. میرزا محم درضا کلهر (1310-1245 ه.ق) با نبوغ خلاقانه و نوآوری بی نظیرش این نیاز را درک
کرد و با اعمال تغییراتی در سبک میرعماد، پاسخگوی محدودیت های موجود در جامعه و نیاز زمان خود
گردید. کلهر سبکی را به وجود آورد که تا امروز با نام مکتب کلهر (جدید) معیار و مدار خوشنویسی نستعلیق شده است. این مقاله به روش کتابخانه ای و با استفاده از منابع موجود، با تکیه بر زندگی و زمانه و سیاق معیشت میرزا محمدرضا کلهر، به نقش وی در ماندگاری و تکامل خط نستعلیق می پردازد.
خلاصه ماشینی:
اما این ایام به درازا نکشید و کلهر توان و استعداد خویش را فوق استاد خود دید و در پی کسب مقامات بالاتر و ابداعات نیکوتر برآمد و چون استادی شایسته ندید به مشق کردن از روی خطوط اصلی استادان قدیم، مخصوصاً میرعماد قزوینی پرداخت و برای این کار به قزوین و اصفهان سفر کرد.
مخصوصاً از روی کتیبه میرفندرسکی که متضمن غزل معروف حافظ است، به مطلع:روضه خلد برین خلوت درویشان استمایه محتشمی خدمت درویشان است (آشتیانی، همان)میرزا مدتها مشق کرد و یا به اصطلاح حکاکان چربه آن را برداشته بود به همراه داشت و آن را بهترین سرمشق خود میشمرد (3) چیزی نگذشت که آوازه نام میرزای کلهر زبانزد خاص و عام شد و هنر دستان او معیار زیبایی و حسن خط گردید، چنانکه در کتاب «المآثر و الآثار» در این باره آمده است «در خط نستعلیق بعد از میرعماد بهتر از وی کسی را نشان ندادند.
میرزا محمدرضا کلهر با تکیه بر نبوغ سرشار خود و براساس اصول و خواست و نیاز زمان بر پایه سبک میرعماد سبک جدید را پی ریخت و قلم نستعلیق را با صنعت چاپ آشتی داد.
بدینگونه میرزای کلهر در سفر دوم ناصرالدینشاه به خراسان (پنج شعبان 1290) شرکت نمود و چون قرار بود که در اردوی ناصرالدین شاه، در طی راه روزنامهای به خط نستعلیق به چاپ سنگی به طبع برسد، میرزا بیهیچ عذر و بهانه کتابت آن را پذیرفت.
این مشق را به مناسبت صدای قلم بر روی کاغذ خرتخرت موسوم کرده بود (مستوفی، همان: 241)میرزا محمدرضا کلهر ابداعات و تغییراتی در اصول خطنویسی میرعماد ایجاد نکرد اما سلیقه و شیوه خود را در آن اعمال کرد.