چکیده:
گچ از جمله مصالح سنتی در ایران است که در دورههای تاریخی، بهویژه در اقلیم گرموخشک، در معماری و آرایههای معماری بهوفور استفاده شده؛ اوج هنر گچبری در دوران اسلامی، سدۀ 7 و 8 ه. ق. است. معمولاً از رنگ جهت بروز جلوۀ هنری و زیبایی، در تکمیل گچبری استفاده میشده است. یکی از بناهای شاخص سدۀ 8 ه. ق. در یزد، بقعۀ سیّدشمسالدّین است. در ایوان بنا کتیبۀ گچی با خط کوفی به صورت مادر و فرزند اجرا شده که زمینۀ این نوشتار با نقوش گیاهی انتزاعی مانند اسلیمی با ظرافت هرچه تمامتر اجرا شده است. در زمینۀ کتیبه و لابهلای نقوش، از رنگ آبی، قرمز و سبز استفاده شده است. همچنین لایۀ طلایی رنگ روی آرایههای گچی قالبی داخل کاسههای مقرنس غرفۀ جلوی ایوان نیز از آثار باقیماندۀ شاخص در بقعۀ سیدشمسالدّین است. معمولاً جهت بالا بردن کیفیت لایۀ رنگ، ابتدا لایۀ تدارکاتی بر روی گچ (آرایۀ گچی، بستر گچی) اعمال میشده است. بهدلیل گذر زمان، بخشهای اندکی از این رنگها بر روی کتیبۀ گچی ایوان و همچنین لایۀ طلاییرنگ کمی بر روی آرایههای گچی قالبی باقی مانده است. حفاظت از باقیماندههای هنر سدۀ هشتم هجری قمری، مستلزم شناخت دقیق اثر از نظر فنی است. در این راستا، مطالعۀ ساختارشناسی رنگدانههای تزیینی کتیبۀ گچی ایوان و لایۀ طلایی رنگ بر روی آرایههای گچی قالبی غرفۀ ایوان ضروری به نظر میرسد. پژوهش پیش رو در تلاش است تا به کمک مطالعات آزمایشگاهی و بررسی علمی به شناخت دقیق رنگدانههای بهکار رفته در کتیبۀ گچی ایوان و همچنین لایۀ طلاییرنگ روی آرایههای گچی قالبی بر روی مقرنس غرفۀ جلوی ایوان در بقعۀ سیّدشمسالدّین برسد. نتیجۀ پژوهش نشان میدهد که رنگ آبی استفاده شده در کتیبۀ گچی، رنگدانۀ آبی آزوریت؛ رنگ قرمز، رنگدانۀ شنگرف و رنگ سبز، مالاکیت است؛ پرکنندۀ لایۀ تدارکاتی هانتیت و لایۀ طلایی بر روی آرایههای گچی قالبی، ورق قلع با پوششی از روغن کمان یا نوعی رزین مانند دامار یا شلاک است.
Abstracts Gypsum is one of the traditional materials in Iran that has been used extensively in historical periods, especially in hot and dry climates, in architecture and architectural decorations. In the Islamic era the peak of the gypsum stucco decoration is in 13 and 14 centuries AD. Color was used on stucco decoration to express the artistical and aesthetical effect of this art. Tomb of Seyyed Shams-din is one of the famous monument of the 14 century in Yazd. In the porch of the building, a stucco inscription in Kufic script has been executed in the form of mother and child. The background of this inscription has been executed with abstract plant motifs such as Arabesque. Blue, red and green colors have been used in the background of the inscription. Usually, in order to improve the quality of the paint layer, the primary layer was first applied on the plaster. Due to the passing of the time, only a small part of these colors remain. The conservation of the remnants of the art of the 14 century requires an accurate technical knowledge of the work. In this regard, the study of the structure of the pigments on the stucco inscription in porch seems necessary. Therefore, the present study tries to use examination and scientific studies to accurately identify the pigments used on the stucco inscription of the porch and also the golden layer on the molded gypsum arrays on the moqarnas of the arc in front of the porch in Seyyed Shams-din tomb. The results show that the blue pigment used in the stucco inscription is an Azurite; Red is a Vermilion; Green is a malachite; filler or pigment of primary layer is Huntite, and the gold layer on the molded gypsum arrays is a Tin leaf with a resin or oil coating.
خلاصه ماشینی:
سال هشتم ، شماره دوازدهم ، پاييز و زمستان ١٣٩٩ مقاله پژوهشي مطالعۀ ساختارشناسي رنگدانه هاي تزييني کتيبۀ گچي ايوان بقعۀ سيدشمس الدين يزد ياسر حمزوي ١* ١- استاديار، گروه مرمت و باستان سنجي، دانشکدة حفاظت آثار فرهنگي، دانشگاه هنر اسلامي تبريز، تبريز، ايران (دريافت :١٣٩٩/٠٦/٠٣، پذيرش :١٤٠٠/٠١/٢٠) چکيده گچ از جمله مصالح سنتي در ايران است که در دوره هاي تاريخي، به ويژه در اقليم گرم وخشک ، در معماري و آرايه هاي معماري به وفور استفاده شده ؛ اوج هنر گچ بري در دوران اسلامي، سدة ٧ و ٨ ه .
در اين راستا، هدف از پژوهش پيش رو، شناخت فني رنگ هاي استفاده شده براي رنگ آميزي کتيبۀ کوفي ايوان و همچنين لايۀ طلاييرنگ روي آرايه هاي گچي قالبي بر روي مقرنس غرفۀ جلوي ايوان در بقعۀ سيدشمس الدين يزد است .
در مقاله اي با عنوان «شناخت رنگدانه ها در آرايه هاي گچي ايوان بيروني ضلع جنوب غربي گنبد سلطانيۀ زنجان » با استفاده از آناليزهاي دستگاهي FT-IR, XRF، تعداد چهار رنگدانه از آرايه هاي معماري اين بنا شناسايي شده است : قرمز اخرا، زرد اخرا، سياه استخوان و کربنات کلسيم (شيرواني، ١٣٩٨) و «مطالعه و بررسي فني لايه هاي ديوارنگاره سقف گنبد بقعۀ سيدرکن الدين يزد» عنوان مقاله اي است که در دومين همايش ملي کاربرد تحليل هاي علمي در باستان سنجي و مرمت ميراث فرهنگي ارائه شده است (حمزوي و وطن دوست ، ١٣٩٣).