چکیده:
رمان شطرنج با ماشین قیامت یکی از برجستهترین آثار داستانی دفاع مقدس است که از لحاظ صوری و محتوایی اثری ارزنده بهشمار میرود. علت تعالی ادبی و ممتاز بودن این اثر در بین رمانهای همسو با گفتمان جنگ، بهرهگیری هنرمندانه از اسطوره برای تقویت ظرفیت تفسیرپذیری و افزایش دلالتهای معنایی رمان است. در این اثر برخی از دغدغههای همیشگی بشر مانند تقابل خیر و شر، رنج انسانها و تسلط تقدیر بهکمک بازآفرینی هنرمندانۀ اسطورههای هبوط انسان، اسطورۀ مرگ عیسی (ع) و اسطورۀ درگیری پهلوان و اژدها بازتاب داده شده است. بهنظر میرسد برخی نمادهای اسطورهای، خودآگاه و حسابگرانه به داستان وارد شده و برخی نمادها هم بهشکلی ناخودآگاه بر بستر روایت رمان نشستهاند. آنچه تمام این نمادهای اسطورهای را در وحدتی هماهنگ گرد آورده، بازتاب مفهوم اصالت مبارزۀ آدمی علیه جبهۀ شر در برابر موضع انفعالی، بهمنزلۀ درونمایۀ داستان است. از این گذشته بهرهگیری از نمادهای اسطورهای ظرفیت تفسیرپذیری اثر را افزایش داده و برداشتهای مختلف شخصیتهای داستانی از برخی عناصر نمادین اسطورهای سبب ظهور چندصدایی در رمان شده و آن را از حالت خشک و تکساحتی رمانهای پیشین جنگ رها ساخته است. نگارنده در این پژوهش روش نقد اسطورهای را مبتنی بر آراء یونگ و الیاده برای تحلیل و تفسیر شخصیتها، روایات و سایر عناصر اسطورهای بازتابیافته در این رمان بهکار برده تا هم قابلیتهای دلالتپردازانۀ آنها را آشکار کند و هم تاثیر برخی از آنها را در تقویت چندصدایی رمان روشن سازد.
Abstract Playing Chess with the Resurrection Machine is one of the eminent stories on the holy defense (Iran-Iraq war), which carries much structural and conceptual significance. Its literary significance among the novels in line with the discourse of war is due to its artistic use of myths to increase the interpretability and layers of meaning in the novel. In this novel, some of the constant issues of human beings such as good and bad, human suffering, and the control of destiny have been represented through recreating the myth of the fall of man, Jesus's death, and the fight between the hero and the dragon. It seems that some of the mythological symbols are embedded consciously and purposefully, while some others are involved subconsciously in the narrative. What brings all of the symbolic myths together is the human's fight against bad as opposed to being passive in the theme of the story. Moreover, the use of symbolic myths has increased the novel's interpretability. The interpretation of the characters regarding some of the symbolic myths has brought about a contrapuntal feature to the novel and has made a change in comparison with the previous routine war novels. The study borrows the method of critical mythology from Jung and Eliade in order to analyze and interpret characters, narratives, and other components of the myths represented in the novel, so that its explanatory and contrapuntal powers increase.
خلاصه ماشینی:
از سويي هم به نظر ميرسد که خلاف ديگر آثار داستاني دفاع مقدس که تک صدايي يکي از عوامل ضعف و عدم ماندگاري آن هاست ، اين رمان به دليل بهره گيري هنرمندانۀ نويسنده از نمادهاي اسطوره اي، صداهاي متنوع و متکثري در آن بازتاب يافته است .
قصد بر آن است که با بهره گيري از روش نقد اسطوره اي، شخصيت ها و روايت ها و ساير عناصر کهن الگويي و اسطوره اي ـ که در دل اين رمان گنجانده شده اند ـ مشخص شوند و با توجه به پيشينه و کارکرد اسطوره اي آن ها به پرسش هاي زير پاسخ داده شود: ١.
نويسندة رمان شطرنج با ماشين قيامت هم با بهره گيري از گفت وگو و مناقشۀ بين راوي داستان و مهندس که نااميد از همه چيز به گوشۀ خرابه اي پناه آورده است ، روايت اسطوره اي هبوط آدم و تقابل خدا و شيطان را به عرصۀ داستان وارد ميکند و تفسير ديگرگونه اي از آن ارائه ميدهد.
از آنجا که درون مايۀ اصلي داستان ، برتري موضع فاعلانه و مبارزه جويانه در ساحت هستي بر موضع انفعالي است ، نويسنده از روايت اسطوره اي تقابل خدا و شيطان و دواليسم خير و شر بهره ميگيرد تا دو نوع تفسير متفاوت و دو موضع اصلي را مقابل هم قرار دهد؛ يکي تفسير جبرگرايانه و يأس آلودي که مهندس از اين روايت دارد و دوم موضع راوي نوجوان که با وجود تمام اسطوره نگريها و فلسفه بافيهاي مهندس به مبارزة خود ادامه ميدهد و تا آخرين رمق باقيمانده در تنش ، براي شناسايي رادار تلاش ميکند.