چکیده:
ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آنها به هریک از ایالت های این منطقه از ایران، به ویژه ایالت های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارشهایی گونه گون و گاه آشفته دیده میشود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته های باستان شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ها نشان می دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.
The Zanjan-Abhar plain is one of the most important region in the north western of Iran. However, now, it remains as an unknown place historically and archaeologically. This paper aims to examine the position of citis suited in the grand Abhar-Zanjan plain in the system of administrative division in Iran from the Early Islamic to the Qajar period. The results show that Zanjan and Abhar towns were considered sometime in Jebal province, sometime in Deilam and sometime in Azarbaijan. In the 8th A.H century, by the construction of Sultaniyya in Sharouyaz, it became as seasonal capital of the Ilkhan with an independent administrative identity and distinguished city from Abhar and Zanjan. In early 10th A.H century and with the decline of Sultaniyya, its position reduced to a village in Jebal or sometimes in Azarbaijan, affiliated to Zanjan and by the end of 13th A.H. century was a village depended to khamseh province.
خلاصه ماشینی:
جایگاه شهرهای ابهر زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی- اداری ایران ١ دوره اسلامی ٢ مهسا فیضی دانش آموخته دکتری باستان شناسی، دوره مشترک دانشگاه تهران و دانشگاه لیون دو فرانسه ، تهران ، ایران فیروز مهجور استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران ، تهران ، ایران چکیده ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن ها به هریک از ایالت های این منطقه از ایران ، به ویژه ایالت های جبال / عراق عجم و آذربایجان ، گزارش هایی گونه گون و گاه آشفته دیده میشود.
یافته ها نشان میدهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار میرفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود.
گواه این امر، گزارش های بسیار منابع مکتوب به ویژه سفرنامه های فرنگیانی است که از سده هشتم تا سیزدهم هجری ٣ از مرزهای شمال غرب به ایران وارد و از راه زنجان به سوی مرکز ایران سفر کرده اند.
ابن رسته این ناحیه را جزو ایالت دیلم به شمار آورده ؛٢٣ همچنین برخی از منابع این دوره ، هم در توصیف شهرهای ایالت دیلم و هم در ایالت جبال ، نام شهرهای زنجان و ابهر آمده است .
٥٧ تاورنیه سیاح سده یازدهم هجری، در ٥٨ توصیف تقسیمات اداری ایران ، زنجان و سلطانیه را جزو ایالت آذربایجان آورده است .