چکیده:
مکتب فقهی اخباری در سدۀ یازدهم هجری درون نظام فقاهت امامیه پدید آمد و منشأ تحول‌های فراوانی در تاریخ اجتهاد امامیه شد، به‌طوری که در اغلب پژوهش‌های مرتبط با تاریخ ایران، فصلی به منازعۀ اصولی-اخباری اختصاص داده شده است. محققان متعددی از رشته‌های مختلف در شکلگیری حوزۀ مطالعاتی اخباری‌پژوهی مشارکت داشتهاند که به‌رغم تفاوت دیدگاه و گوناگونی حوزه‌های پژوهشی چند مضمون مشترک در آرای آنها مشخص است که «عقل‌ستیزی اخباریان» از مشهورترین آنهاست و به اشکال مختلف در ادبیات نظری‌پژوهشی این حوزه بازتولید می‌‌‌‌شود؛ از جمله اینکه اخباریان علاوه بر علم اصول فقه با فلسفه، کلام و عرفان نظری و در سطحی بالاتر با هر شکل از استدلال منطقی مخالف بوده‌اند و گاه گامی فراتر نهاده آنان را از اساس مخالف تفکر دانستهاند. گروهی با نسبت دادن ویژگی‌های ذاتی به این مکتب آن را معادل کم‌تحرکی اندیشه‌ای انگاشته‌اند و بعضی دیگر گفته‌اند اندیشۀ اخباری به کار فرونشاندن مخالفت‌های مردمی در سال‌‌های پایانی دورۀ صفوی می‌آمده است. گروهی از محققان نیز این مکتب را مشابه سلفی‌گری و نص‌گرایی دانستهاند. در این مقاله با هدف ترسیم مختصات خوانش عقلستیزانه از اخباریان، با استفاده از روش اسنادی و تحلیل متنی، آرای هفت صاحب‌‌نظر تجزیه و تحلیل، مقوله‌‌بندی و بررسی انتقادی شده است؛ افرادی که به‌نحوی در شکلگیری، توسعه و بازتولید خوانش عقل‌‌ستیزانۀ نظریۀ اخباری سهمی داشتهاند. یافتۀ این تحقیق آن است که در تمام آثار پژوهشی این حوزه خوانش ویژه‌‌ای از مضمون نظریۀ اخباری محوریت دارد که می‌‌توان آن را «تِم عقل‌ستیزی» نامید. در این پژوهش با نقادی این خوانش عقلستیزانه سعی شد الگوی جدیدی برای اخباری‌پژوهی معرفی شود.
A group of researchers treat Akhbaris as opponents not only to usul al-fiqh but also philosophy, theology, and theoretical mysticism and at a higher level to every genre of argumentation and reasoning while in some cases they step forward to basically opposing thinking of any kind. A group of researchers attribute some essentialities to the school and put it in the same line with sedentary style of thinking while others suggest that Akhbari thought was good enough to suppress popular movements. A group of researchers compare this school, in epistemology and methodology, with Salafism, Scripturalism, and Literalism. Anti-rational theme is extensively repeated across different research projects to the extent that it has now become a cliche preventing researchers from a descent observation. In this way the constructive role of the Akhbari thought and the necessary function performed by Akhbari ulama in the history of Shi’ite jurisprudence is being neglected. Putting anti-rational theme at the centre of the study and in order to open up a new horizon for Akhbari literature, this paper is devoted to an evaluation of the works of eight scholars who actively took part in the formation of Akhbari literature. In doing so, the article attempts to challenge the existing style of interpretation dominant over studies concerned with Akhbarism.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله دو اثرِ صفت گل ساختار نهاد و اندیشة دینی در ایران عصر صفوی (١٣٨١) و نیز فصل کتـاب (٢٠٠٣) ’Safavid Administration of Avqaf‘، از جعفریان کتاب دین و سیاست در دورة صفوی (١٣٧٠)، از ابی صعب کتاب تغییر مـذهب در ایران: دین و قدرت در ایران عصر صفوی (١٣٩٦)، از مدرسی طباطبایی کتاب مقدمـه بـر فقـه شـیعه (١٣٦٩) و نیـز مقالـة ’Rationalism and Traditionalism in Shi’a Jurisprudence‘ (١٩٨٤)، از ابراهیمی دینانی ماجرای فکر فلـسفی در جهـان اسـلام، جلـد ١ (١٣٩٢)، از حـسن انصاری دو مقالة «زندگی و آثار یک محدث امامی در نیمة اول سدة سـیزدهم » و «اخباریـان و اصحاب حدیث امامیه » که هر دو در کتاب تشیع امامی در بستر تحول (١٣٩٥) بازنشر شده انـد و از حمید عنایت نیز فصل کتاب (١٩٨٩) ’Debates over Constitutional Revolution‘ مبنای کار قرار گرفت و پس از تجزیه و تحلیـل کامـل ، یافتـه هـای حاصـل در چهـار محـور اصـلی مقوله بندی شد: «مخالفت اخباریان با فلسفه ، کلام و تصوف »، «مخالفت استرآبادی با ملاصـدرا، فلسفه و فیلسوفان »، «اخباری گری به مثابة نقـل گرایـی و سـلفی گـری »، «اخبـاری گـری معـادل کم تحرکی اندیشه و مخالف هر شکل استدلال ».
Tehran: Publications of Research Institute for Islamic Culture and Thought (in Persian) Al-e-Ghafour, M.
Quarterly of Social Studies Research in Iran, Vol. 10, No. 4: 1237-1260 (in Persian) Jafarian, R.
(2002), The Structure of Religious Thought and Institution in Safavid Persia: A History of Religious Changes in Iran (10th -12th AH Centuries), Tehran: Rasā Institute of Cultural Services (in Persian) ©2020 Alzahra University, Tehran, Iran.
(
, 
, 
)
