چکیده:
هدف پژوهش حاضر، اثبات ضرورت اخلاقمداری در فرایند تولید علم، بر مبنای اصول اخلاقی اسلام است. روش پژوهش نیز، تحلیل تطبیقی از نظریات فلاسفۀ علم و دانشمندان اخلاق معاصر، بهویژه متفکران غربی و منابع اسلامی درمورد موضوع پژوهش است. متفکران معاصر ما تولیدکنندگان علم و جامعه علمی را موظف به رعایت اخلاق میدانند و در استدلال بر ثبوت این وظیفه، به اصولی استناد میکنند که نه تنها در اخلاق اسلامی پذیرفته شده هستند، بلکه از اصول مبنایی دین اسلام و اخلاق اسلامی به شمار میروند. مهمترین اصولی که در این زمینه مورد استناد دانشمندان قرار گرفته و در اخلاق اسلامی نیز جایگاه محکمی دارند، ضرورت حراست از حق و علم است. در این نوشته پس از بررسی تطبیقی این دو اصل، اصل جدیدی با عنوان اصل ضرورت حراست از نفس را بهعنوان اصلی که بهطور خاص از رویکرد اسلامی به اخلاق ناشی میشود، مطرح کردیم. در نتیجه پژوهش ما به این هدف که «ضرورت اخلاقمداری در تولید علم بر مبنای اصول اخلاقی اسلام قابل اثبات و دفاع است» دست یافت.
The purpose of this article is to prove the necessity of morality in the process of producing science based on Islam's ethical principles. The method of this research is to perform a comparative analysis of the theories of philosophers of science and the contemporary scholars of ethics in this subject، especially the Western scholars and Islamic sources. Our contemporary scholars obligate the producers of science and the scientific community to respect ethics; their reason is the principles which are not only accepted in Islamic ethics، rather they are considered the basic principles of the religion of Islam and Islamic ethics. The necessity of preserving rights and science is the most important principle used by the scholars in this regard which has a firm position in Islamic ethics as well. After a comparative analysis of these two principles in this article، a new principle titled 'the necessity of preserving soul' is presented which is specifically the result of an Islamic approach to ethics. The result of this research is: 'the necessity of morality in the production of science is provable and defendable on the basis of Islam's ethical principles'.
خلاصه ماشینی:
"رویکرد سوم؛ ضرورت اخلاقمداری در تولید علم در مقابل دو رویکرد پیشگفته، بسیاری از دانشمندان معتقدند به همان دلیل که علم، فعالیت بشری است که به گفتة رشر، انسان ساختهشده از گوشت و خون آن را انجام میدهد (رشر، 1380، ص66)، نمیتواند از ارزشها آزاد باشد و اگر کسی ماهیت پژوهش علمی را بشناسد، میداند که تفکیک میان علم محض و کاربردی، دور از واقعیت است (همان).
مرحلۀ اعلام نتایج انتشار یافتههای پژوهش بهطورکلی مطلوب و پنهانکردن آن، غیراخلاقی است، ولی حداقل در صورتی که تحقیقات با سرمایة ملی پشتیبانی میشود، نتیجة تحقیق به مردم تعلق دارد و پنهانکردن یا قراردادن آن در اختیار ارباب ثروت و قدرت، تجاوز به حقوق مردم است اهمیت حق در اخلاق اسلامی مراعات حقوق دیگران در فرهنگ اسلامی، یکی از ابواب پراهمیت اخلاق است؛ تا آنجاکه شأن و منزلت هرکس نزد خدا به این مقیاس سنجیده میشود و بدون ادای حقوق انسانها ادای حقوق مولویت خداوند متعال ممکن نیست.
این رویکرد نیز در مراحل مختلف تولید علم رخ نشان میدهد؛ از جمله در مرحلۀ تعیین اهداف پژوهشی در صورتی که محقق رویکردی دیگر داشته باشد، با این خطر مواجه میشود که موضوع پژوهش برای جامعۀ انسانی کمفایده، بیفایده و یا حتی زیانآور باشد، پیگیری اهدافی که در صورت تحقق بهطورکلی یا در کوتاهمدت برای ملتی دارای اولویت نیست، رهاکردن موضوعاتی که ممکن است برای دانشمند شهرت و ثروت فراوانی به دنبال نداشته باشد، ولی جامعۀ انسانی به آن محتاج است، ناشی از بیتفاوتی دانشمند به رنج انسانهاست."