چکیده:
پسوند (- ه / - ـه = /e/) از پرکاربردترین وندهای فارسی است. نقش اختصاصی و زایای این وند، ساختن صفت مفعولی یا اسم مفعول از بن گذشته فعل است، به این معنی که از پیوند (- ه) با بن گذشته همه فعل ها می توان صفت مفعولی یا اسم مفعول ساخت. اما وند (- ه)، افزون براین نقش، دارای نقش های فرعی دیگری از جمله ساختن اسم مصدر و اسم ابزار از بن مضارع است که کمتر بدان ها پرداخته شده است. از طرف دیگر اغلب دستورنویسان بررسی خویش را درباره (- ه) به پیوند این وند با صورت های زبانی بسیط محدود کرده و به واژه های مرکبی که بر اثرافزایش وند (- ه) ساخته شده، نپرداخته و در نتیجه شمارمتنوعی از ساختواژه های مرکب حاصل از پیوند این وند را از قلم انداخته اند. دیگراین که گاه مثال هایی که ذیل یک مقوله از نقش های این وند ثبت شده از اساس با یکدیگر تفاوت ماهوی دارند، به طوری که می بایست ذیل مقوله های متفاوت درج می شدند. و بالاخره این که تحلیل های انجام شده درباره برخی از نقش های این وند، گاه تجویزی است و در نتیجه از پاره ای از لغزش ها مصون نمانده اند. در این مقاله با واکاوی و نقد پژوهش های پیشینیان، به شیوه ای توصیفی، وند (- ه) مورد بررسی قرار می گیرد و برخی از نقش های این پسوند که از نظرها دورمانده، معرفی و نقش های متنوع آن به صورت مجزا و تفصیلی عرضه می شود
The suffix /-e/، referred to by some traditional grammarians as the silent /h/، is one of the most creative affixes of Persian. Its major role is to make the past participle out of the past stem. It also attaches to the present stems and produces abstract nouns and instrumentation terms. This affix، however، has a variety of minor functions. It produces adjectives out of nouns، nouns out of adjectives، new nouns and new adjectives out of the previously existing ones، etc. These byproducts، though varied in nature، are not generated necessarily numerously، so that for some of them one may find just few examples.
The majority of Persian grammarians dealt only with major functions of the affix and some others، also، with just a small number of the minor functions. Moreover، the analyses are، for the most part، prescriptive and; therefore، mingled with presuppositions and misunderstandings. These shortcomings have obscured the versatility of the affix.
This study aims to review and criticize the previous literature on the subject descriptively، and to introduce the ignored functions of the affix into the literature of Persian grammar.
خلاصه ماشینی:
"»(خانلری،1373،صص 1-140) انوری و احمدی گیوی(1377)در مورد این پسوند مینویسند:«-یعنی کسره[]و یا در بعضی لهجهها-یعنی فتحه»که با حرف(-ه)نشان داده میشود و معمولا آن راهای بیان حرکت مینامند در موارد زیر به کار میرود: الف)به بن مضارع فعل میپیوندد و اسم مصدر و اسم آلت میسازد: اسم مصدر:ناله،گریه،پویه،ستیزه اسم آلت:آویزه،استره،ماله،تابه،گیره ب)به بن ماضی میپیوندد و صفت مفعولی و گاهی اسم آلت میسازد: گفته،نوشته،دریده،دیده(چشم) ج)برای ساختن صفت و قید به کلمههای مرکب مخصوصا به صفتهای شمارشی و مبهم و موصوف آنها میپیوندد:یکشبه،دوروزه،سه ماهه،چهار ساله،دوباره،هیچ کاره،همهکاره، د)برای تشبیه به اسم میپیوندد و اسم جدید میسازد: دندانه،دهانه،گردنه،گوشه،چشمه،زبانه ه)برای تصغیر و تحقیر یا معرفه به کار میرود و معمولا خاص زبان گفتاری یا لهجۀ محلی است: مرده،بقاله،دختره،پسره و)برای مبالغه به صفت میپیوندد: میخوار،خودکامه،بیکاره ز)برای ساختن اسم به صفت بیانی و شمارشی میپیوندد: زرده،سفیده،سبزه،هفته،دهه،سده ح)به کلمه میپیوندد بیآنکه معنی آن را تغییر دهد: چهره،رخساره،کرانه،ریزه ط)برای ساختن اسم منسوب،به اسم میپیوندد و مفهوم جدیدی به آن میدهد: روزه،تویه،رویه،پشته(ص 2-291) فرشیدورد(1382)نقشهای این پسوند را از دیدگاهی دیگر به گونۀ فعال و گونۀ نیمه فعال و مرده تقسیم میکند: «الف-نقشهای فعال (-ه)نسبت:پسوند اسمساز است مانند هفته،نیمه و هزاره (-ه)صفت گذشته:مانند رفته،گسسته،دیده که پسوندی صفتساز است.
شکلگیری صفت و قید از پیوند (-ه)با اسم برگرفته از زبانهای دیگر مشروط به قرار گرفتن عدید در جلو آن اسم است: (72)سهطلاقه سهاخطاره سهترمه دوکابینه در صورت بسیط بودن وام-واژه،(-ه)معمولا به آن نمیپیوندد: (73)*بمب اتمه*بمب هیدروژنه*نظام ترمه*بازیکن اخطاره و به جای(-ه)اغلب از دیگر پسوند پرکاربرد فارسی یعنی(-ی)استفاده میشود: (74)بمباتمی بمب هیدروژنی نظام ترمی بازیکن اخطاری گاه حتی با وجود شرط بالا نیز وند(-ه)به وام-واژه افزوده نمیشود: (75)*یخچال ششفوته *آهن دو ظرفیته و به جای آن گفته میشود:(76)یخچال ششفوت(ی)،آهن دوظرفیتی پ-در فارسی گفتاری اسم معرفه میسازد: (77)ماشینه،اتوبوسه،شوفره،بانکه شایان ذکر است که نباید(ه)موجود در آخر برخی واژههای بیگانه تبار را با پسوند (-ه)فارسی یکی گرفت."