جویبار خاطره؛ نقش جویبارهای تهران در ساخت منظر شهر مقاله

حضور آب در شهر همواره به عنوان یک عنصر طبیعی و یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد شادابی و نشاط در طراحی منظر مطرح است. در گذشته به علت جایگاه اساسی آب در ساختار و هویت شهر، این عنصر تاثیر ویژه‌ای در شکل‌گیری منظر شهری داشت و در مقیاس‌های متنوعی در شهر حضور می‌یافت. چنانکه کاریز یا قنات در شهرهای فلات نسبتا خشک ایران از دستاوردهای مهم تاریخی و تکنولوژیک تمدن این سرزمین به شمار می‌رود که با کشف، هدایت و استخراج آب‌های زیرزمینی آب شهر را تامین می‌کرده و در شکل دادن به ساخت و منظر شهر نقشی مهم داشته است. تهران نیز به خاطر موقعیت توپوگرافیک و سطح آب‌های زیرزمینی از جمله شهرهایی است که به وفور از این شیوه در شکل دادن به شبکه آبی خود بهره برده است. از این رو عناصر این شبکه آبی و جویبارها که محل عبور قنوات در سطح بوده‌اند، همواره عناصری کلیدی در شکل‌گیری منظر شهر تهران به شمار می‌روند. اما امروز به رغم پیشرفت تکنولوژی و انتقال آب با استفاده از سیستم لوله‌کشی، استفاده از آب در منظر شهر با محدودیت‌هایی مواجه شده است. پس از اجرای طرح‌های توسعه شهری در دهه‌های اخیر، بسیاری از قنوات تهران خشک شده و جویبارها نیز نقش خود را به عنوان عناصر منظرین شهر از دست دادند و به عناصری فراموش‌شده تبدیل شدند. در واقع جویبارها که زمانی مانند مویرگ‌هایی، طبیعت را در جزء‌ترین فضاهای شهر جاری می‌ساختند، با آلودگی‌ها مواجه شده و امروز به تهدیدهای اصلی شهر تبدیل شده‌اند.این مقاله سعی دارد با تاکید بر حضور آب در ساختار منظر شهری تهران گذشته به نقش جوی‌ها در ساختار شهر امروز و عوامل موثر بر نقش منظرین آب بپردازد و معضلات ناشی از حذف این عناصر در ساختار شهر را بیان کند.

"بافت‌های شهری امروز بدون توجه به نقش منظرین عناصر طبیعی مانند آب طراحی شده‌ در نتیجه نقش جوی و جویبارها در این شهرها بیشتر به صورت کانال‌های دفع فاضلاب و آب‌های سطحی است. ظرفیت‌‌ جویبارهای امروز، راهکار توسعه طبیعت در شهر گذر مسیرهای آب از داخل کوچه‌ها و محلات راهکاری مناسب برای طراحی شهری محلات در دنیا قلمداد می‌شود و طراحان سعی دارند با کشاندن آب به داخل معابر محلی و استفاده از حضور این عنصر ارزشمند در ساختار درون محله‌ای طراوت و سرزندگی را به بافت تزریق کرده و به احیای منظر محلات بپردازند. برای مثال در محلاتی که در مسیر قنات‌ها قرار گرفته ولی به دلایل گوناگون از جمله آلودگی و مسایل زیرساختی امکان حضور آب و حرکت آب در معابر وجود ندارد، می‌توان در فضاهای عمومی مانند فضاهای سبز، مرکز محله و یا مساجد مظهری برای آب این قنات‌ها طراحی کرده و علاوه بر ایجاد طراوت، قنات‌ها را به عنوان یکی از عناصر هویت‌بخش در گذشته به مردم معرفی کرد. توجه به جویبارهای شهر تهران به عنوان یکی از عناصر منظرین شهر و استفاده از این عنصر ارزشمند در طراحی شهری و معماری منظر در مقیاس محلات می‌تواند به ایجاد منظری مطلوب در بافت محلات کمک کند و طراوت و شادابی را در آنها به ارمغان آورد. Tehran subterranean aqueducts as available natural vital vessels in the city were one of important and effective element in shaping the landscape of Tehran."