چکیده:
تهمینه یکی از زنان نامور شاه نامه ی فردوسی است و در داستان رستم و سـهراب ، نقش به سزایی ایفا میکند. با این حال در شاه نامه ، به سرنوشـت تهمینـه پـس از مرگ سهراب ، اشاره ای نشده است . این امر سبب شده اسـت کـه در ادوار بعـد، داستان پردازان و راویان داستان های حماسی، دربـاره ی فرجـام کـار تهمینـه ، بـه آفرینش داستان هایی دست بزنند. این داستان ها در دو دسـته قـرار مـیگیـرد: در روایت نخست ، تهمینه به سوگواری سهراب میپردازد و سرانجام پس از گذشـت یک سال ، در غم فرزند خود، از دنیا میرود. برپایـه ی روایـت دیگـر، تهمینـه در کین خواهی سهراب ، به سیستان حمله ور میشود؛ امـا سـرانجام بـا رسـتم آشـتی میکند و از پیوند آن دو، فرامرز به دنیا میآید. از تازش تهمینـه بـه سیسـتان ، دو روایت منظوم کوتاه و بلند در دست است که از آن ها با نام های تهمینه نامه ی کوتاه و تهمینه نامه ی بلند یاد میکنیم . بررسی تهمینه نامه ی بلند و نیز خویشکاری تهمینه در روایت های حماسی ایران ، موضوع این مقاله است .
خلاصه ماشینی:
"(داستان رستم و سـهراب ، ١٣٦٩: ٣٣- ٣٤؛ هـم چنـین ← طومار کهن شاه نامه ی فردوسی، ١٣٩٠: ٢٤٥- ٢٤٦) از دیگر نبردهای مهم تهمینه در روایات نقالی، رویـارویی او بـا پهلـوانی بـه نـام «یموتی» است که به دستور پیران ، برای تسخیر سمنگان آمده بود.
ق )؛ (فردوسی، ١٣٨٦ب ، ج ٢: ١٩٨ پاورقی) آمده است و برپایه ی آن ، سرانجام تهمینـه پس از ضجه های فراوان در سوگ سهراب ، پس از گذشت یک سال از دنیا میرود: شــب و روز مینوحــه کرد و گریست پــــس از مرگ ســـهراب سالی بزیست ســــــرانجام هــم در غـــم او بمرد روانـش بشد ســـــوی سهـــراب گرد (همان : پاورقی ١٩٩) این روایت الحاقی که در شماری از نسخه های شاه نامه از قرن هشتم به بعد آمـده ؛ به برخی روایات حماسی نیز راه یافته است .
تهمینه نامه ی کوتاه با بیت زیر آغاز میشود: پــــدر را چنیـــن گفت برکــش سپاه ســـوی سیــسـتان کین سهراب خواه (توکل بیگ ، ١٣٧٨: ١٠٥) روایت تهمینه نامه ی کوتاه با روایات نقالی، چندین اختلاف دارد: نخسـت ، در ایـن روایت از جنگ های تهمینه با سپاه زابلستان ، نشانی نیست ؛ بلکه تنهـا از حملـه ی او بـه سیستان ، یاد شـده اسـت ؛ دوم ، از حضـور سـیمرغ و معرفـی قـاتلان سـهراب و نیـز از سفارش سیمرغ به هم بستری تهمینه با رستم ، سخنی به میان نیامده است ."