چکیده:
با اشغال ایران در شهریور ١٣٢٠ توسط متفقین ، زمینه ی مناسبی برای تشکیل احزاب و جمعیت های سیاسی در ایران به وجود آمد. با اشغال آذربایجان ، گروه ها و جمعیت های مختلفی بـا گـرایش هـای سیاسـی خاص درآذربایجان شکل گرفتند کـه معمـولا بـه سـه دسـته ی چـپ طرفدار سوسیالیسم ، تجزیه طلب و شاه دوست تقسیم میشـدند. یکـی از این جمعیت های سیاسی، جمعیت فداکاران آذربایجان بود کـه در تبریز، با رهبری محمد دیهیم و با گرایش سیاسی شاه دوستی و دفـاع از تمامیت ارضـی ایـران شـکل گرفـت . چگـونگی تشـکیل و میـزان فعالیت این جمعیت در دوره ی اشغال زیاد برای ما شفاف نیست ؛ بعد از ٢١ آذر سال ١٣٢٥، به دلیل حمایت حکومت مرکزی ایران از ایـن جمعیت ، جمعیت فداکاران شکل منظمی یافت و توانست به یکـی از جمعیت های قدرتمند و پایدار آذربایجان تبدیل شـود. ایـن جمعیـت در طول مبارزات ملی شدن صنعت نفت تا تیرماه ١٣٣١، هیچ موضـع سختی درقبال دکتر مصدق اتخاذ نکرد؛ ولی با علنی شدن اختلافات شاه و دکتر مصدق ، با حمایت از شاه موضـع تنـدی نسـبت بـه دکتـر مصدق درپیش گرفت . مهم ترین مسئله در این مقاله ، چگـونگی تشـکیل جمعیـت فـداکاران آذربایجان و رویکرد جمعیت به جنـبش ملـی شـدن صـنعت نفـت و نوع تعامل آن با دولت ملـی دکتـر مصـدق اسـت . در ایـن پـژوهش ، اســناد و مــدارک موجــود را بــه روش تحلیلــی و توصــیف بررســی می کنیم و میکوشـیم تصـویر روشـنی از عملکـرد ایـن جمعیـت در دوران حکومت ملی دکتر محمد مصدق ارائه دهیم .
خلاصه ماشینی:
در جلسه ی دیگر این جمعیت که بعد از صدور تأسیس سازمان کـوک ، در دوم تیرمـاه ١٣٣١ در محـل قبلی تشکیل شد، سخنرانان جلسه رویه ی دیگری را درپیش گرفتند و با انتقاد تند از افـرادی که به بهانه ی دفاع از ملی شدن صنعت نفت ، هر روز غوغایی در شهر برپا می کنند و امنیـت و نظم شهر را برهم می زنند، اعلام کردند که ١٢هزار نفر از جوانان رشـید و شـجاع خطـه ی آذربایجان عضـو ایـن جمعیـت هسـتند و در اجـرای منویـات اعلـی حضـرت همـایونی ، «بـا پشتیبانی ارتش شاهنشاهی از هیچ گونه جانبازی و فداکاری مضایقه ننموده و نخواهند کـرد» (همان ).
جمعیـت فـداکاران معتقـد بودنـد کـه دکتـر مصـدق بـا سیاست های ضدشاهی که درپیش گرفته ، خائن است و این اقدامات وی باعث خواهـد شـد کمونیست ها و حزب توده با توجه به تبلیغات گسترده ای که در آذربایجان دارند، بار دیگـر بر کشور مسلط شوند؛ به همین دلیل جمعیت فداکاران آذربایجان کوشیدند با نزدیک شدن به جریان های مخالف دکتر مصدق ، آن ها را به نفع شاه ساماندهی کنند و در این چـارچوب رهبری این جمعیت در تلاش بود بـا دیگـر مخالفـان سرشـناس آذربایجـانی دکتـر مصـدق ، چون احمد بهادری (نماینـده ی تبریـز و مخـالف دکتـر مصـدق در مجلـس شـورای ملـی )، بزرگ ابراهیمی ، موسی ثقه الاسلامی و از طریق حاج ابوالقاسم جـوان (زهتـاب فـرد، ١٣٧٦: ٥٨٢) با رحیم زهتاب فرد، مدیر مسئول روزنامه ی «اراده » ی آذربایجان کـه در تهـران منتشـر می شد، ارتباط نزدیک تری برقرار کند.