چکیده:
دورة فاطمیان (٢٩٧-٥٦٧ ق ) از دوره های مهم در زمینه شکوفایی تمدن اسلامی اسـت که تاکنون کمتر اندیشمندان و صاحب نظران مسلمان و غیـر مسـلمان بـه واکـاوی آن پرداخته اند. با وجود آنکه توجه نویسندگان مسلمان و خاورشناسان بـه حـوادث سیاسـی این دوره ، زوایایی از تاریخ فاطمیان را آشکار نمـوده ، اقـدامات فرهنگـی و علمـی آنـان بیشتر در حاشیه مورد توجه قرار گرفته است . خاورشناسان متقدم بیشتر به موضوعات سیاسی این دوره پرداخته و کمتر به جنبه هـای علمی آن توجه نموده اند، اما برخی از متاخران مانند هاینس هالم و پل .ای.واکر در دورة اخیر با تمرکز بیشتری، به بررسی جنبه های علمی دورة فاطمیان نموده و زوایـایی از آن را واکاوی کرده اند. اگر چه برخی از خاورشناسان در مورد شکوفایی علمی در ایـن دوره ، نظر مثبتی نداشته و یا تردید نمـوده انـد، در مقابـل برخـی دیگـر بـا اطمینـان از وجـود شکوفایی علمی در ایـن دوره سـخن بـه میـان آورده و معتقدنـد شـواهد متعـددی بـر شکوفایی تمدنی این دوره میتوان ارائه نمود. تاسیس موسسات علمی برجسته ای نظیر الازهر و دارالعلم و تالیف آثار علمی در زمینه های گوناگون به دست دانشمندان برجسته در این دوره ، برترین این شواهد به شمار میرود. بررسی دیدگاه خاورشناسان به منزله نگاه بیرونی که این نوشتار در پی آن است ، میتواند برای شناسایی جنبه های پرتوان تمدن اسلامی در این دوره ارزشمند باشد.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که بخش قابل توجهی از رونق علمـی در این دوره در حوزة دانش های دینی مانند کـلام و فقـه اسـماعیلی رخ داده و در آثـار خاورشناسان نیز بازخورد بیشتری داشته است ، در ایـن نوشـتار تمرکـز بیشـتری بـر آن خواهد بود.
٢. سایر علوم صرف نظر از کلام و فقه ، در حوزه های گوناگون دیگری از جمله ریاضیات ، نجـوم ، هیئت و طب نیز پیشرفت های علمی در دورة فاطمیان رقم خـورده اسـت و دانشـمندان برجسته ای در این دوره وجود داشته و آثار ارزشمند علمی از خود به جای گذاشـته انـد که بخشی از آن در نوشته های خاورشناسان منعکس گردیده است .
نتیجه در مورد اصل وجود شکوفایی علمی در دورة فاطمیـان ، علـیرغـم نظـر تردیـدآمیز برخی خاورشناسان که معتقدند شواهد مطمئنی برای رونـق علمـی جالـب توجـه دورة فاطمیان وجود ندارد، برخی از آنان معتقدند علاوه بر رونق چشمگیر علوم دینی به ویژه در حوزة مذهب اسماعیلی، در سایر حوزه های علمی نظیـر فیزیـک ، ریاضـیات ، نجـوم ، طب و ادبیات نیز آثار بسیاری در این دوره تولید شده که برخـی از آنهـا در نـوع خـود بینظیر یا کم نظیر به شمار میرود.
بسـیاری از خاورشناسـان وجـه برجسـتۀ شـکوفایی علمـی در ایـن دوره را در حـوزة دانش های مربوط به مذهب اسماعیلی دانسته اند و برخی از آنان به انگیزة خلفـای فـاطمی در این باب نیز اشاره نموده و تردید نموده اند که حمایت های خلفـای فـاطمی از فعالیـت هـای علمی شامل پیروان سایر مذاهب هم مـیشـده اسـت .