چکیده:
مبحث «محکم و متشابه» از مباحث مطرح در علوم گوناگون اسلامی است که غالبا به تبع آیه هفتم سوره مبارکه آل عمران {منه آیات محکمات هنّ امّ الکتاب واخر متشابهات} مطرح میشود. این نوشتار کوشیده مفاد این آیه شریفه را بررسی و اثبات کند که اولا «آیات محکمات» بهمعنای «آیات واضح»، و نیز «متشابهات» بهمعنای «آیات مجمل و مبهم»، و نیز تاویل بهمعنای تفسیر نیست. و ثانیا مراد از «آیات محکمات»، آیاتی است که در نسخ متعدّد کتاب الهی که به پیامبران فرو فرستاده است، دستخوش تغییر و تبدیل نشده و «امّ الکتاب» نام دارد. و مقصود از «آیات متشابهات»، آیاتی است که در بعضی از نسخههای کتاب الهی در موضوعات یکسان، ولی در بعضی از احکام متفاوت است، ازاینرو «متشابه» یعنی مشابه یکدیگر است.
The issue of “definitive and metaphorical” (muḥkamāt and mutashābihāt) is among the issues much discussed in various Islamic sciences، which is often brought up following āya 7 of Sūrat Āl-i Imrān، ﴾Parts of it are definitive verses، which are the mother of the Book، while others are metaphorical.﴿ This paper attempts to examine the content of this noble āya and prove that، firstly، ﴾āyātun muḥkamāt﴿ (definitive verses) does not mean “manifest verses” and ﴾mutashābiḥāt﴿ (metaphorical) does not mean “succinct and ambiguous verses”، and that ta’wīl (esoteric exegesis) does not mean interpretation. Secondly، what is meant by “definitive verses” is that the verses sent down to the Prophets in various copies of Revealed Scriptures have not been distorted and transformed and that it is called “Umm al-Kitāb” (Archetypal Book). And what is meant by ﴾āyātun mutashābihāt﴿ is the verses that are the same in subject in some copies of the Revealed Scriptures and in some other copies they are different; therefore، ‘‘mutashābih” means the same as one another.
خلاصه ماشینی:
این آیه در صدد رد طعنه مخالفان پیامبر6 است که میگویند اگر این پیامبر در ادعای خود ـ مبنی بر اینکه آنچه بر وی نازل میشود، از جانب خداوند است ـ صادق است، چرا بعضی از احکام آیات نازل شده بر او با آنچه قبلا بر اهل کتاب نازل شده، مغایرت دارد؟ برای روشنتر شدن مطلب به چند آیه قبل بنگرید: {والذین آتیناهم الکتاب یفرحون بما أنزل إلیک و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنما أمرت أن أعبد الله و لا أشرک به إلیه أدعو و إلیه مآب} (رعد/36).
از آنچه گفتیم، روشن شد که «آیات متشابهات» آیاتی است که همان طور که در العین (مادة «شبه») آمده: «یشبه بعضها بعضا: برخی شبیه برخی دیگر است»؛ یعنی مجموعهای از آیات مشابه در نسخههای متعدد «کتاب» که از جهت موضوع یکسان، ولی در احکام تفاوتهایی دارد، اگر چه با وجود این تفاوتها، شباهت عرفی بین آنها محفوظ مانده است.
» (جصاص، 4/92) همان طور که در مورد ابتغای فتنه گفته شد، ابتغای تأویل هم بعد از انزال قرآن و متشابهات آن و نسبت به آنها پدیدار نگشته، بلکه قبل از آن و بعد از انزال متشابهات در نسخ سابق «کتاب» ظهور یافته است؛ زیرا آن کجدلان چون میدیدند مسیر تطور بعضی از احکامی که در متشابهات آمده به سوی تسهیل است، که قرآن هم به آن اشاراتی دارد ـ مثلا از قول حضرت عیسی7 چنین نقل کرده: {ولأحل لکم بعض الذی حرم علیکم} (آل عمران/50) و نسبت به پیامبر6 گفته: {الذین یتبعون الرسول النبی الأمی...