چکیده:
در مقاله حاضر ویژگی های بلاغی موجود در پنجاه غزل منتخب از دیوان جهان ملک خاتون از شاعران قرن هشتم بررسی شده است ، به گونه ای کـه ایـن غزل هـا از سـه دیدگاه بیان ، بدیع و معانی مورد بحث واقع شده اند. بر اساس بررسی صـورت گرفتـه ، کاربرد زیاد تشبیه در غزل ها، که بیشتر از نوع حسی به حسی هستند، سبک شـاعر را به سبک خراسانی نزدیک می کند. استعاره های به کار رفته اغلب ساده و زودیاب است و تراکم تصویری در غزل ها مشاهده نمی شود. کنایه های موجود در این غزل هـا نیـز به آسانی درک می شـود. جهـان ملـک خـاتون ، بـرای سـرودن غزل هـا از وزن هـای خوش آهنگ و روان استفاده کرده که با موضوع عشـق و غـم غزل هـا، تناسـب دارد. عیب قافیه در غزل های او جز در یک مورد، مشاهده نمی شود. بیشتر غزل هـا ردیـف دارند که این امر به افزایش موسیقی کلام و تاثیرگذاری بیشـتر آن کمـک مـی کنـد. آرایه های بدیع لفظی به کار رفته ، موجب هماهنگی های آوایی کلمـات شـده و جنبـه موسیقایی کلام را افزایش داده اند. آرایه های بدیع معنوی ، ارتبـاط معنـایی کلمـات را محکم تر کرده و جنبه ادبی کلام را بالا برده اند. در غزل هـای جهـان ملـک خـاتون جمله های خبری ، بسامد بالایی دارند و معنای ثانویه بیشتر آن ها، اظهار انـدوه اسـت . در انتها باید گفت که در غزل های جهان ملک خاتون از علوم بلاغی ، در حد اعتـدال بهره گرفته شده است . مسائل ادبی ، به غزل های او زیبـایی بخشـیده و از سـادگی و روانی آن ها نکاسته است .
خلاصه ماشینی:
همین شباهت غزل های جهـان خـاتون بـا حـافظ اسـت کـه مبنـای انتخـاب غزل هـا برای کار بررسی سبک شناختی شعرهای جهان خاتون قرار گرفته است .
(همان : ص١٥) آرایـه های بیـانی ، یعنـی تشـبیه ، اسـتعاره ، کنایـه و مجازهـای بـه کـار رفتـه در اشـعار جهـان ملک خاتون ، با توجه بـه بیشـترین میـزان کـاربرد آن هـا، بررسـی شـده اسـت ؛ به گونـه ای کـه تشــبیه بــا ١٨٣مــورد، اســتعاره ١٢٧ مــورد و کنایــه ٧٦ مــورد اســتفاده ، آرایــه های بیــانی پرکاربرد این غزل ها هستند.
(فتــوحی ، (63 :1386 بسامد بالای تشبیه حسی به حسـی ، موجـب می شـود کـه سـبک مـتن بـه سـبک خراسـانی بیشتر از سـبک عراقـی شـبیه باشـد، زیـرا تشـبیه حسـی بـه حسـی ، در سـبک خراسـانی رواج بیشــتری داشــته اســت (شمیســا، ١٣٨٣ الــف : ٣٦) در زیــر نمونــه ای از تشــبیه حســی بــه حســی به کار رفته ، آورده می شود: دلــم ز هــوش بــه در رفتــه بــود از ز بوی عنبر زلف تو بـاز هـوش آمـد (جهان ملک خاتون ، ١٣٧٤: ٢٢١) زلف از جهت سیاهی و خوشبویی به عنبر تشبیه شده است .
با توجه به ایـن کـه سـجع متـوازی تأثیر بیشتری در افزایش موسیقی کلام دارد و در اشعار جهان ملک خاتون نیـز از بسـامد بـالایی (حدود ٦٢%) برخوردار است ، در این جا نمونه ای از آن آورده می شود: اگر قـد سـهی سـروش درآیـد در سـماع نثار خاک پـای او بـه جای زر سـر انـدازیم (همان : ٣٩٦) میان در، زر، سر سجع متوازی دیده می شود.