چکیده:
امکان شناخت خدا از مسائل بنیادی در حوزه خداشناسی است. این مسئله به دو حوزه «امکان شناخت تصوری» و «امکان شناخت تصدیقی» قابل تحلیل است. دیدگاه رایج در بین متالهان مسلمان و غربی، شناخت خدا در هر دو حوزه تصور و تصدیق را ممکن میداند اما کسانی، دیدگاه امکان شناخت خدا را به چالش کشیدهاند.مهمترین چالشهای دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصور از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت حس در تصورات در حوزه معرفتشناسی؛ 2. طرح دیدگاه پوزیتویسم منطقی؛ 3. تصورپذیری و ماهیتداری؛ 4..تصورپذیری و لزوم تشبیه؛ 5. تصورپذیری و محدودیت مفاهیم و قوای ادراکی انسان. طرفداران این دیدگاه به پارهای از روایات نیز تمسک جستهاند. این دیدگاه از خطا در برخی مبانی معرفتشناختی و نیز خلط مفاهیم ماهوی با مفاهیم فلسفی و عدم تفکیک احکام مفهوم از مصداق، برآمده است.مهمترین چالشهای دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصدیق از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت تجربه در تصدیقات در حوزه معرفتشناسی؛ 2. برهانپذیری و مشارکت حد و برهان؛ 3. برهانپذیری و امتناع برهان لمّی؛ 4..برهانپذیری و برهان انّی. این دیدگاه نیز از برخی اشتباهات در حوزه معرفتشناسی یا حوزه احکام منطقی برخاسته است.
خلاصه ماشینی:
بنابراین تنها به ذکر دو نکته بسنده میکنیم: نخست اینکه، ادراک مفاهیم عقلی از طریق تجرید و تبدیل مفاهیم حسی، فرع بر از بین رفتن مفاهیم حسی است؛ در حالی که این مطلب خلاف وجدان است؛ مگر اینکه این دیدگاه را اصلاح نموده و به جای استفاده از واژههای تجرید، تقشیر، تبدیل، تغییر شکل و مانند اینها، از واژههایی نظیر انتزاع استفاده گردد که مقصود طرفداران این دیدگاه نیز در ظاهر همین مطلب است.
لما عجزت حواسک عن ادراکه انکرت ربوبیته، و نحن اذا عجزت حواسنا عن ادراکه ایقنا انه ربنا بخلاف شیء من الاشیاء» (کلینی، 1419، ج1، ص134) مینویسد: خداوند متعال نه تنها با حواس قابل ادراک نیست، بلکه با بقیه مدارک انسان همچون عقل و وهم نیز درک نمیشود؛ زیرا هر چیزی که با غیر وجودش ادراک گردد، ماهیت (صورت مساوی) دارد و هر آنچه ماهیت دارد معلول بوده و ممکنالوجود است.
بنابراین آنچه در بحث تصورپذیری و ماهیتداری گذشت، تنها بر تصورناپذیری خدا توسط مفاهیم ماهوی دلالت میکند و استنتاج مطلق تصورناپذیری ـ چنانچه ظاهر کلام صدرالمتألهین بدان اشاره دارد (ملاصدرا، 1366، ج3، ص26، 43) ـ قابل اثبات نیست؛ زیرا برهان فوق به بیش از مفاهیم ماهوی نظر ندارد.
1. برهانپذیری و مشارکت حد و برهان مطابق آنچه در مسئله تعریفناپذیری خدا گذشت، خداوند متعال ماهیت ندارد و هر چیز بیماهیتی، حد نیز نخواهد داشت؛ زیرا چنانکه گذشت، حد تام از جنس قریب و فصل قریب و حد ناقص از جنس بعید و فصل قریب یا از فصل قریب به تنهایی تشکیل میشود (حلی، 1371، ص221-222) و اینها از سنخ ماهیتاند (ابنسینا، 1428، ص371؛ ملاصدرا، 1386، ص165؛ سبزواری، 1386، ص502).