چکیده:
الحاد در علم کلام و فقه اسلامی به معنای انکار وجود خدای یگانه، نپذیرفتن دین حق، بازگشت از دین اسلام یا ارتکاب گناه در مسجدالحرام است. لیکن در طول تاریخ، طبقه حاکم و رهبران فرقههای مذهبی مکررا از اتهام به الحاد به عنوان دستاویزی برای حذف رقیبان و مخالفان استفاده نمودند. در دوره سلجوقیان، مناسبات حکومت با دستگاه خلافت عباسی که بر دعوی قیمومیت سیاسی و مذهبی بر سرزمینهای اسلامی مبتنی بود، وارد مرحله متفاوتی شد که به تبع، بر نوع نگرش و مصادیق اتهام بر الحاد تأثیرگذار بود. پژوهش حاضر ضمن بررسی مصادیق اتهام به الحاد در دوره سلجوقی و ویژگیهای شخصیتی و فکری متهمان به الحاد، درصدد پاسخ به این پرسش است که اتهام به الحاد در دوران سلجوقیان بیشتر متأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی بوده یا از گرایشات و تعصبات دینی نشأت گرفته است. در این پژوهش، دادهها به روش کتابخانهای گردآوری و به شیوه توصیفی–تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته. حاصل پژوهش مبین این امر است که جهتگیری سیاسی حاکمیت، میزان وابستگی سلجوقیان به نهاد خلافت، تعصب دینی و مذهبی نظام حاکم و علما، فضای اجتماعی– مذهبی و به سخن دیگر عوامل سیاسی و مذهبی توأمان در ایراد اتهام الحاد به افراد، گروهها یا مکاتب فکری نقش مهمی داشته است.
Heresy (Ilhad) in Islamic jurisprudence and theology science refers to denial of existence of the sole God, rejection of God, denying Islam religion, converting to another religion as well as committing sin at Masjid Al-Haram. Nevertheless, during history, the ruling class of the society and leaders of religious sects have repeatedly resorted to heresy (Ilhad) accusation for the sake of eliminating their opponents and seizing their properties. During Seljuk dynasty, the relationship of the government with Abbasid dynasty, which was based on custodianship of political and religious tribes overIslamiclands,came to a new stage andconsequently influenced the attitudes and instances of heresy. This research, besides examining the instances of heresy during Seljuk dynasty and characteristics and ideologies of those individuals accused of heresy, intends to investigate whether heresy accusation during Seljuk dynasty wasmore influenced by political and social conditions or originated from religious attitudes and prejudices. The required data for this study was collected by library research method and was analyzed by using a descriptive-analytic approach. This research reveals that the political inclination of the government played a key role in the dependency of the Seljuk to the government, the religious prejudice of the ruling government and intellectuals,andthe social and religious atmospheres. In other words,political and religious factors were jointlyat work in accusing different groups and thinking schools to heresy.
خلاصه ماشینی:
معاصر بودن سلجوقیان با فاطمیان اسـماعیلی مصـر، فعالیـت اسـماعیلیان در ایران ، اختلافات مذهبی بین فرق اسلامی و سیاست های دینی خلفا و حکمرانـان سـلجوقی زمینه ساز برخی موارد اتهام به الحاد در این دوره شد.
(قزوینی رازی ، ١٣٩١: ٦٦٠ و ٦٥٢ و ٤٤٢ و ١٢٨ و٤٣) مؤلف در این کتاب ، بارها بـه دوران حکومت سلطان محمد و تلاش وی در منزوی نمودن رافضیان و باطنیان اشاره مـی کنـد، و آن را به عنوان یک الگوی مناسب ، برای سایر سران سلجوقی معرفی می کند.
سـلاطین سـلجوقی نیـز بـرای آن که عوام و دین داران آنان را به فساد اعتقاد و تمایل به باطنیان متهم نکنند، (بنداری ، ١٣٥٦: ٧٦) یا برخی چون آلب ارسلان ، ملکشاه و محمد به دلیل شـرایط اجتمـاعی و سیاسـی بـه منظور کسب مشروعیت از خلیفه عباسی به مقابله جدی با اسماعیلیان پرداختنـد.
(بنـداری ، ١٣٥٦: ٧٧) ازجملـه کیاهراسی ، مدرس مدرسه ی نظامیه ، در زمان سلطان محمد به ارتباط با باطنیان متهم شـد و زمانی از مرگ خلاصی یافت که خلیفه عباسی ، المستظهربالله «به پاکی اعتقاد و علو درجات او در علم شهادت داد» (ابن خلدون ، ١٣٦٣: ٥٩.
آن ها برای اثبات عقاید خویش ، مخالفانشان ، از جمله شعرا و عرفا را به کفر و زندقه مـتهم کردند و چنان در این راه تعصب ورزیدند، که عرصه بر بزرگان شعر و عرفان تنـگ شـد و زندیق معرب واژه «زندیگ » zandig در فارسی میانه است .
برخی متولیان نظام دینی نیز از اتهام به الحاد بـه عنـوان مستمسکی برای نفی دیدگاه های مغایر با ساختار دینی و مذهبی حاکم استفاده مـی نمودنـد.