چکیده:
از نظر بسیاری ازمتفکران علوم سیاسی، حکومت ایران در عصر صفویه در طبقه بندی حکومت های استبدادی قرار می گیرد. این پژوهش به دنبال تحلیل علل و عوامل استبدادی بودن این حکومتمی باشد. تکیه اصلی تحلیل داده ها بر سفرنامه ژان شاردن سیاح و جهانگرد فرانسوی می باشد که در دوران صفویه به ایران مسافرت نموده، بنابر آنچه که از این اثر مهم استنباط میشود و با مقایسه آن بااندیشههای متفکران ایرانی در دوره مورد بحث دیدگاه های شاردن مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته شده است. سوال اصلی این است که از دیدگاه شاردن چه عواملی در استبدادی بودن حکومت ایران عصر صفویه نقش داشتهاند؟ شاردن در اثر خود به عوامل ثانویه تبدیل حکومت ایران به استبدادی اشاره میکند عواملی مانندضعف ساختاری نظام قضایی، و نوع تسلط حکومت ها در ایران که به وسیله نیروی های مستبد بوده است؛ اما در ورای این عوامل او به عوامل اصلی تبدیل حکومت ایران عصر صفویه به استبدادی از دیدگاه روان شناسی اجتماعـی مردم و اعتقـادات آنان نسبت به شـاه پرداختـه است و با تاکیـد بـر این موضوع که علت تاریخ دریافت: 8/4/90 تاریخ پذیرش: 25/1/91 E-mail: kajbaf@ltr.ui.ac.ir اصلی استبدادی حکومت ایران عصر صفویه دیدگاه خاص مردم نسبت به شاه و اعتقادات آنان می داند که این دیدگاه نیز از جنبه روان شناسی اجتماعی مبتنی بر دیدگاه روان شناس معروف، یونگ، تحت عنوان ناهشیار جمعی مورد بررسی قرار گرفته و تاکید او بر این موضوع است که مردم در طول تاریخ خود به این نوع از حکومت و شاهان مستبد عادت کرده بودند. نکته مهم در تحلیل های شاردن تاثیر پذیری این سیاح در تالیف اثر خود از اندیشه های اتین دولابوئتی، یکی از اندیشمندان فرانسوی قرن شانزدهم، است که رساله او تحت عنوان «درباب بردگی اختیاری » مورد توجه پروتستان های فرانسوی قرارگرفته بود و اندیشه او در یکی از نشریات بسیار تند ارگان هوگنوها به نام France Turquie La در سال 1575م. چاپ شده است و ما در سفرنامه شاردن نشانه هایی از تاثیرپذیری از این اثر را می بینیم.
خلاصه ماشینی:
"روابطی اینگونه که شاردن به آن اشاره دارد، حاکی از آن است که در پایان عصر صفویه تمایل برای به دست گرفتن قدرت در بین روحانیت افزایش پیدا کرده بود و شاه سلیمان با این حرکت نمایشی نوعی تبلیغ برای مشروعیت خود انجام می دهد؛ اما از دیدگاه خود روحانیت این مبحث نیز قابل توجه است سبزواری در رابطه علما با پادشاهان می گوید: «بر پادشاه لازم است که در مراعات سادات و ذریت حضرت رسول نهایت کوشش را بکند و در این کار اهمال صورت ندهد و در قرار دادن سیورغالات برای ایشان اهتمام کند، البته پادشاه باید گول و فریب کسانی که ادعای علمای دین می کنند نخورد و بر پادشاه لازم است ترویج مساجد و معابد و مواضع دعا و اینکه پیش نمازان درست را به کار گیرد تا فکر مردم را منحرف نکنند، زیرا مردم از این افراد حرف شنوی دارند مانند صوفی ها» (سبزواری ، همان : ۵۶۱-۵۵۹).
شاردن در جمع بندی کلی به این موضوع اعتقاد دارد که علت اصلی استبدادی بودن حکومت ها در ایران و بخصوص در دوره ای که او به ایران سفر کرده است دیدگاه خاص نسبت به شاهان در آداب و رسوم ، سنت و عادات مردم می باشد، هر چند او دلایلی را به عنوان دلایل ساختاری و تاریخی در استمرار حکومت های استبدادی در ایران ذکرمی کند؛ مانند غالب شدن این حکومت ها در ایران به وسیله نیروهای نظامی و نداشتن پایگاه مردمی خوب و لزوم باقی ماندن در راس قدرت به وسیله نیروی جبری و یا نبود ساختار منظم قضایی و لزوم واکنش های سریع و احکام فوری برای جلوگیری از فرار مجرمان را از جمله این عوامل می داند که تنها مختص حکومت صفویان نبوده و بیشتر حکومت های ایران بعد از اسلام اینگونه بوده اند."