چکیده:
کتاب تاریخ بخارا یکی از بهترین و نفیس ترین کتب تاریخی زبان پارسی و از آثار گران بهایی است که از پیشینیان به ما یادگار رسیده و تاکنون از حوادث روزگار مصون مانده است . نکات تاریخی آن برای روشن شدن گذشتة قسمتی از ایران سودمند و شامل حقایقی چند از اوضاع و احوال پایتخت سامانیان است که کمتر در جای دیگر آنها را می توان یافت . کیفیت تسلط فاتحان عرب بر بخارا، رواج مسلمانی در میان مردم آنجا، پیدا شدن سفیدجامگان ، خروج مقنع ، ظهور سامانیان ، وضع جغرافیایی آن سامان از ذکر رودها تا بیان روستاها و آبادی شهرها، همه مطالبی است که در این کتاب بدان پرداخته شده است . عبارتش ساده و شیرین و در میان کتاب های نثر فارسی مقامی بس بلند و ارجمند دارد . این نوشتار در صدد آن است که ابعاد مختلف این کتاب را مورد بررسی دقیق قرار دهد .
خلاصه ماشینی:
"و چون اصل عربی تألیف وی از میان رفته و نصر بن احمد بن نصر قباوی هم در ترجمة خود و محمد بن زفر بن عمر در تلخیص خویش تصرفاتی در کتاب کرده اند، احتمال این هست که در اصل تاریخ نرشخی مآخذ مذکور بوده و در ترجمه و تلخیص افتاده باشد .
از جمله در تاریخ آل سامان و ذکر نسب ایشان (نرشخی ، ۱۳۱۷ ش: ۸۲) از دو شخص به نام محمد بن صالح اللیثی و ابو الحسن مدائنی یاد و مطالبی از آنها روایت شده که پیداست صاحب تاریخ ، که با آنها همزمان نبوده ، از کتاب های این دو در اینجا و در موارد متعدد دیگر بهره برده و استفاده کرده است ، بی آن که ذکری از کتب آنها کند.
اما از این که در فصل خروج مقنع ذکری از ابراهیم ، صاحب اخبار مقنع ، و محمد بن جریر طبری شده ، پیداست که نرشخی از اثر این دو استفاده نکرده و تألیف این دو از مآخذ مؤلف تاریخ بخارا نبوده ، چه قباوی خود صریحا میگوید که این فصل را محمد بن جعفر اندر کتاب آورده ولیکن ناتمام و بعد خود از روی اثر این دو این فصل را تمام و کامل کرده است ."