چکیده:
این مقاله در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که نام اصفهان به چه معناست و از چه روی برای اشاره به این منطقه جغرافیایی در نظر گرفته شده است. برای پاسخ به این پرسش حتی المقدور تمامی فرضیههای موجود، گردآوری شده و استدلالهای پشتیبان هریک از این فرضیهها مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. این فرضیهها به ترتیب اسپاه نه، اسب خوان، اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح، آصفهان، سپاهان، استه بانان، اسپادانا، اسپهان، سگ و اسپان هستند. هریک از این فرضیهها جداگانه ارزیابی شدهاند و در نهایت، نگارنده پیشنهاد سگ رابر دیگر پیشنهادها ترجیح داده است. در نهایت با تکیه بر فرضیه حمزه اصفهانی، از این پیشنهاد پشتیبانی میشود که سپاه و سگ ممکن است همزمان ریشه نام این شهر بوده باشند.
خلاصه ماشینی:
"وی مینویسد: «در عهد پادشاهان هخامنشی گویا شهری به نام گبال یا گاوی (گابا یا گبی) در همینجا وجود داشته و بعدا در زمان ساسانیان «جی» شده است که عمر آنرا در سال 641 میلادی پس از جنگ نهاوند تسخیر نموده، در صدر اسلام درحدود سال 931 میلادی این شهر به نام اصفهان معروف بوده و به دست دیالمه یا آل بویه که در فارس و عراق فرمانروائی داشتند افتاد.
لذا به وزیرش «آصف برخیا» به آنجا اشاره کرد و چون به بسیاری از لغات صحبت میکرد به فارسی گفت «آصف هان» که هان در فارسی اشاره به جای نزدیک است و مقصود این که زمینی که میطلبیدم همین است، از این جهت «آصفهان» گفته شده محمد بن عبد المنعم الحمیری را در سدهی دهم ببینید: (الصنهاجی الحمیری، 1984: 43) او نیز وجه تسمیهی شهر را، نام «اصفهان ابن نوح» میداند و البته این شخص را سازندهی شهر نیز قلمداد میکند.
اسپهان یاقوت در کتاب معجم البلدان میگوید: «اصفهان اسم مرکب از اسب در زبان فارسی و هان است که در زبان فارسی چیزی را به سرزمینی منسوب می کند» (یاقوت حموی، 1995: 1/207) اسپ واژه ای است که به جز یاقوت حموی، محمد مهریار نیز برای ریشه نام اصفهان بدان اشاره کردهاند.
اما ایرانیان همانند ما نیمی از صورت قوس را انسان و نیم دیگر را اسب به تصویر نمیکشند؛ بلکه نیمی از آن را انسان و نیم دیگر را ببری مینمایند که دمش به شکل ماری گرزه است، و کماندار تیری به دهان مار فرو زده است» (شاردن، 1372: 4/ 1588) Span به عنوان نمونه ای جالب توجه از کاربرد نام سگ در اصفهان میتوان به گزارشی اشاره کرد که شاردن از میدان کهنهی اصفهان فراهم ساخته است."