چکیده:
دیدگاه حکیم سهروردی در باب مقولات حائز اهمیت است و یکی از نوآوریهای او در مقام مخالفت با برخی نظرات فیلسوفان مشّائی، آراء خاص وی در مبحث مقولات میباشد. شیخ اشراق در آثاری که به سبک مشّائی نگاشته، مقولات عشر ارسطویی را در پنج مقوله منحصر نموده است، بدین ترتیب که ضمن پذیرش جوهر، کم و کیف؛ پنج مفهوم أین، متی، وضع، جده و اضافه را تحت مقولۀ «نسبت» و دو مفهوم أنیفعل و أنینفعل را تحت مقولۀ «حرکت» میداند. در گام اوّل این نوشتار بیان شده که چنین طرحی در باب مقولات، واجد پیشینههایی بوده است و لااقل هر بخش از دعاوی سهروردی، در یکی از آثار فیلسوفان رواقی، ابنسینا، بهمنیار و ابنسهلان ساوی ملاحظه میشود، هر چند که شیخ اشراق به این پیشینهها اشارهای ندارد و خود را مبتکر چنین طرحی میداند. اما در گام دوم، سخنان شیخ اشراق و تحلیلات خاص او در باب تقسیمات امور ماهوی، روش دستیابی به مقولات، دفاعیّات وی از طرح خود و میزان اهمیت مبحث مقولات در نزد سهروردی تبیین گردیده است.
خلاصه ماشینی:
410 امّا در بحث پیش رو با توجّه به متن کتاب بهمنیار میتوان نتیجه گرفت که او در مبحث مقولات، پیرامون فرق بین نسبت و اضافه با استاد خود همداستان است (همان: 409ـ410)؛ ولی سخن او پیرامون مقولات أنیفعل و أنینفعل، به لحاظ اختلاف نسخ التحصیل تاب چند احتمال دارد 411 (همان: 418) و قابل ارجاع به برخی نظرات مطروحه در طبیعیّات شفاء است؛ لذا بیان او در هالهای از ابهام باقی مانده و دقیقاً مشخّص نیست که مراد بهمنیار در این مقام چه بوده است.
او «حرکت» را از دائرۀ مقولات خارج دانسته است، زیرا با آنکه حالت مقداری بر آن عارض میشود، کمیّت نیست و در عین عروض نسبت بر آن، نسبت نمیباشد و نه هیچ یک از مفاهیم که در عداد مقولات برشمردهاند؛ ولی ما همانگونه که در تلویحات بیان کردیم و در مطارحات با تفصیل بیشتری توضیح دادیم، آنها را در پنج مورد منحصر نمودیم» (همو، 1375د: 1/146) این دو نقل، علاوه بر آنکه ترتیب نگارش سه کتاب مذکور را روشن میسازد، بیانگر اهمیّت مقاومات به لحاظ اشتمال بر نظرات نهایی شیخ اشراق در مقام تعارض مطالب این کتاب با تلویحات و مطارحات نیز میباشد، البتّه اگر واقعاً چنین تعارضاتی یافت شود؛ امّا گذشته از این دو مطلب، برخی اساتید معاصر به استناد دو نقل مذکور، نتیجۀ جالب توجّه دیگری را نیز مطرح نمودهاند: «از روال طرح مطالب و تصریح خود او معلوم میشود که هنگام نوشتن تلویحات هنوز نظر صاحب بصائر را ندیده است.