چکیده:
نسخة خطی و مصور هزار و یک شب محفوظ در کاخ گلستان، واپسین نسخه ی خطی
مصور فارسی در سطح درباری و یکی از فاخرترین آنهاست که در دوره ی قاجار تدوین
شده است. این نسخه به مدیریت هنری ابوالحسن غفاری معروف به صنیع الملک (د.
1283 ق/ 1867 م) و با همکاری سی و چهار هنرمند نگارگر، مذهب، جلدساز و صحاف
در طی هفت سال ( 1269 - 1276 ق/ 1853 - 1860 م) به انجام رسیده است. گر چه نام
برخی از هنرمندان فعال در این پروژه بر ما معلوم است، ولی نام نگارگران آن همواره در
زیر سایه ی سنگین نام صنیع الملک، نقاش باشی دربار ناصری، پنهان مانده است.
پژوهش حاضر براساس این فرضیه شکل گرفته است که نگارگران ناشناس نسخه ی
خطی هزار و یک شب از میان هنرمندان برجسته ی دیگر رشته های هنری، خاصه
تصویرگری کتب چاپ سنگی، برگزیده شده بودند و اگر در این نسخه نامی از آنها نیست،
میتوان، براساس شباهتهای ساختاری میان تصاویر چاپ سنگی و نگاره های این نسخه ی
خطی، نام و نشان آنها را یافت. این پژوهش با بهره گیری روش توصیفی تحلیلی و
مطابقت برخی نگاره های نسخه ی خطی هزار و یک شب با تصاویر چاپ سنگی کتاب رموز
حمزه (چاپ 1274 ق/ 1857 م) در پی یافتن پاسخ این سوال است که آیا تصویرگر کتاب
چاپ سنگی رموز حمزه میتواند یکی از نگارگران گمنام این نسخه باشد یا خیر.
برای این پژوهش، حدود دوازده هزار تصویر چاپ سنگی مورد بررسی قرار گرفته و
در نهایت سه تصویر از کتاب رموز حمزه ( 1274 ق/ 1857 م)، اثر میرزا حسن اصفهانی و
سه نگاره از نسخه ی هزار و یک شب، از میان بیش از سه هزار نگاره ی نسخه ی خطی هزار و
یک شب، برای این پژوهش انتخاب شده است.
شباهتها در ساختار بصری و طراحی تصاویر چاپ سنگی منتخب کتاب رموز حمزه و
نگاره های منتخب نسخه ی خطی هزار و یک شب این نظریه را تقویت میکند که میرزا حسن
اصفهانی یکی از نگارگران نسخه ی خطی هزار و یک شب بوده است.
The illustrated manuscript of The Thousand and One Nights kept at the Golestan Palace is the latest illustrated royal manuscript and one of the most exquisite of all Persian manuscripts, which was produced during the Qajar period. It was completed under the directorship of Abu al-Hasan Ghaffari, Sani’ al-Molk (d. 1867) in collaboration with thirty-four painters, illuminators, book-cover makers and binders within a span of seven years (1853-1860). Although the names of some of the artists active in the project are known to us, the painter’s name has always been heavily clouded by the overwhelming name of Sani’ al-Molk, the master painter at Naser al-Din Shah’s court.
The present descriptive-analytic study is based on this hypothesis that the unknown painters of the manuscript Thousand and One Nights were chosen from among the prominent artists belonging to other artistic fields, and that if there is no mention of their names in the manuscript under discussion, it is possible to identify them through the structural similarities between the lithographically printed pictures and the paintings in the aforementioned manuscript. This study seeks to find out if the painter of the Thousand and One Nights manuscript could be one of the painters of the lithographic print of the Romuz-e Hamzeh.The similarities between the paintings of the Romuz and those of the Thousand and One Nights seem to substantiate the hypothesis that Mirza Hasan Esfahani was one of the painters of the manuscript The Thousand and One Nights.
خلاصه ماشینی:
"برای این پژوهش ، حدود دوازده هزار تصویر چاپ سنگی مورد بررسی قرار گرفتـه و در نهایت سه تصویر از کتاب رموز حمزه (١٢٧٤ق / ١٨٥٧م )، اثر میرزا حسن اصفهانی و سه نگاره از نسخة هزار و یک شب ، از میان بیش از سه هزار نگارة نسخة خطـی هـزار و یک شب ، برای این پژوهش انتخاب شده است .
اگـر چـه بسـیاری از ایـن شـباهتها در جزئیات طراحی و نقش مایه های مورد استفاده در این آثار و نگاره های هزار و یک شب است ، این مقاله تنها بر سه نگاره از نسخة خطی هزار و یک شـب ، یعنـی «زن صالحة فریب خورده بانتظار جوان نشسته » (جلد چهار، برگ ٢٦ ر)، «میدان شهرست که جلندر را به دار کشیده اند» (جلد چهـار، ١٠٦ پ) و «قاضی و گواهان از زینب ، دختـر دلیلة محتاله ، اقرار می شنوند» (جلد شش ، بـرگ ٢٤ ر) و سه تصـویر چـاپ سـنگی از کتاب رموز حمزه ، «مجلس عقد بستن مهرنگار با امیرکبیر»، «مجلس عروسی عقـد بستن امیر اسما و قمرچهر» و «مجلس به دار کشیده شدن شاه سعد، توسط فرشتگان دیو صورت و به دستور زمرد شاه » تمرکز دارد.
نگارة «میدان شهرست که جلندر را به دار کشیده اند» (از جلد چهار، ١٠٦ پ، شب ٦٥٠ از نسخه خطی هزار و یک شب ) و تصویر «به دار کشیده شـدن شـاه سعد، توسط فرشتگان دیوصورت و به دستور زمردشاه » (از جلد چهارم چاپ سنگی رموز حمزه ) نگاره مربوط به داستان طولانی عجیب و غریب اسـت کـه از شـب ٦٣٢ آغـاز می شود و تا شب ٦٨٠ ادامه می یابد."