چکیده:
ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻬﯽ« از آن ﯾـﺎد ﻣـﯽ ﺷـﻮد، در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻈﺎم ﻫﺎی دﯾﻨـﯽ و ﻓﮑـﺮی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻮده اﺳـﺖ.در ﻧﻈـﺎم ﻓﮑـﺮی ﺳﻬﺮوردی و در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻬﯽ در دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﻬﺮوردی ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﻧﻔﻮذ آﯾـﺎ رواﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ. در ﻫﺮ دو دﯾﺪﮔﺎه، اﻧﺴﺎن دارای ﻇﺮﻓﯿﺖ ﻫﺎی ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻋﻠﻤـﯽ و ﻋﻤﻠـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿﺖ رﺳﺎﻧﺪن آن ﻫﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺳـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻣﯿـﺎن ﻣﺼﺎدﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﺮای ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻟﻬﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺼﺎدﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه رواﯾﺎت ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺮای ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﻣﯽ ﺷﻤﺮد، اﺧـﺘﻼف ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮی وﺟـﻮد دارد؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاین ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﻇﻬﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ آراء ﺳﻬﺮوردی ﺑﺎ آﯾﺎت و رواﯾﺎت ﮐﺎﻣﻼ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد.
خلاصه ماشینی:
در هر دو دیدگاه، انسان دارای ظرفیتهای بالقوه علمی و عملی است که با به فعلیت رساندن آنها میتواند به مقام جانشینی خداوند برسد؛ اما میان مصادیقی که شیخ برای خلیفه الهی ذکر میکند با مصادیقی که شریعت اسلامی بهویژه روایات شیعی برای خلیفه خدا برمیشمرد، اختلاف چشمگیری وجود دارد؛ بنابراین نمیتوان قاطعانه اظهار کرد که آراء سهروردی با آیات و روایات کاملا همخوانی دارد.
در میان حکمای اسلامی شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی(549-587ق) به مسأله خلافت الهی توجه ویژهای دارد و در آثار خود از مقام خلیفة اللهی یاد میکند؛ اما شیخ این اصطلاح را به چه معنایی در آثار خود ذکر میکند؟ آیا منظور همان مقامی است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است یا شیخ معنای دیگری مد نظر دارد؟ سهروردی با الهام از کلام وحی، مسأله خلافت انسان از خداوند را مطرح کرده و آن را در جهت تأیید آراء خود در این باره مورد استفاده قرار داده است؛ بنابراین میتوان اظهار داشت که نگاهی قرآنی به این مسأله داشته است.
در حکمت اشراق نیز بر این مسأله تأکید شده است که چون خلیفه خدا، در علم و ریاست و اصلاح امور عالم جانشین خداست، بنابراین باید در کل عالم ذاتی وجود داشته باشد تا از هر جهت به ذات الهی بالاترین درجه قرب را داشته باشد تا فیض الهی به واسطه او به جهانیان برسد(شیرازی، 1383: 18).
بنابراین میتوان گفت هرچند سهروردی در بحث خلافت الهی به آیات و روایات نظر داشته و آنها را برای تأیید آراء خود به کار گرفته است، اما نمیتوان قاطعانه اظهار کرد که وی در این رابطه گرایشهای کاملا دینی – شیعی داشته است.