چکیده:
نوشتار حاضر به بررسی کارکرد عقل نظری و عملی در حوزه دین و اخلاق از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی میپردازد. بر اساس آنچه از اندیشههای عبدالجبار در زمینه تبیین گزارههای اخلاقی برمیآید، میتوان به سه رویکرد معرفتشناختی، انگیزشی و وجودشناختی قائل شد. در حوزه معرفتشناختی، سه مقوله، شناخت ارزشهای پایه، حسن و قبح افعال، کشف احکام اخلاقی مبتنی بر گزارههای پایه، در حوزه انگیزشی، دو گونه کاربرد عقل بعنوان منشا الزامات اخلاقی و اساس مسئولیت انسان و در حوزه وجودشناختی، انتخاب ارادی و عقلانی بشر مورد بررسی قرار گرفته است. عقل در هرکدام از آنها، نقش و کارکرد اساسی و بنیادینی داشته و برپایه استدلال عقلانی، احکام اخلاقی تبیین شده است. در زمینه کارکرد عقل در حوزه فهم دین نیز ابتدا صفات توحید و عدل خداوند، بر مبنای استدلال عقلانی بررسی شده و سپس با تکیه بر اصول اعتقادی و محوریت عقل به تفسیر آیات پرداخته و موارد معارض با عقل را با ذکر نمونههایی از آن تاویل نموده است.
خلاصه ماشینی:
"بنابرین ، از نظر وی، شناخت ارزشهای بنیادین بطور مستقل از طریق شهود عقلانی صورت میگیرد و استدلال وی چنین است که چون اثبات احکام شرع نیازمند عقل است ، جایز نیست که عقل نیز در اثبات امور خود محتاج شرع باشد؛ چرا که در اینصورت هرکدام به دیگری محتاج خواهند بود و در نتیجه هیچیک نباید ایجاد شوند؛ زیرا علم به صحت شرع صحیح نیست ، مگر با علم به اینکه خداوند متعال حکیم است و فعل قبیح مصطفی پور، هوشنگی ، ذهبی ؛ کارکرد عقل در حوزه دین و اخلاق از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی صفحات ٥١- ٨٠ انجام نمیدهد.
وی برخلاف متفکران اشعری، با شرعی بودن حسن و قبح مخالفت نموده و جایگاه شرع را در این امور، چنین بیان میکند: مصطفی پور، هوشنگی ، ذهبی ؛ کارکرد عقل در حوزه دین و اخلاق از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی صفحات ٥١- ٨٠ آنچه در مورد حسن و قبح این امور به ما گفته میشود، چیزی جز آن نیست که عقل خود ما در صورتی که کاملا معرفت داشته باشیم به ما خواهد گفت ؛ چه اگر از طریق عقل بدانیم که برای ما در نماز سود فراوان است و اینکه ما را به انجام تکلیف رهبری میکند و بنابر آن شایسته پاداش میشویم ، بحکم عقل خواهیم دانست که انجام دادن آن بر ما واجب است و اگر بدانیم که زناکاری، مایه آسیب و زیان است ، بحکم عقل آن را شر و قبیح خواهیم دانست ."