چکیده:
حکومت آل بویه زمان کوتاهی پس از پیدایی اش در فارس، جبال و عراق گسترش یافت. در شاخه عراق، پس از مرگ معزالدوله پسرش عزالدوله به حکومت رسید. با قدرت گیری عزالدوله سستی به حکومت آل بویه عراق راه یافت که بخشی از آن معلول ناکارآمدی کارگزاران وی بود. محمد بن بقیه از شخصیت های سیاسی و دیوانی عصر آل بویه عراق به شمار می رفت که در زمان عزالدوله به مقام وزارت رسید. وی پیشینه دیوان سالاری نداشت و از عیاری به مقام وزارت دست یافت. مهارت او در گردآوری مال و تقدیم تحف بسیار به عزالدوله، عامل اصلی دست یابی اش به وزارت بود، اما مشکل نداشتن پیشینه دیوان سالاری در روند کار وزارت او تاثیر گذارد و به پاره ای از ناسامانی ها انجامید. بر پایه یافته های پژوهش، ناکامی ابن بقیه در منصب وزارت حکومت بویهی از سویی از ناشایستگی وی در کارهای دیوانی و از سوی دیگر از استواری حکومت عزالدوله در عراق سرچشمه می گرفت.
این پژوهش برای پاسخ گویی به چیستی تاثیرات اوضاع سیاسی ـ اجتماعی دوران زندگی ابن بقیه در کوشش های وی در مسند وزارت سامان یافته است که با روش توصیفی، کارهای ابن بقیه و تاثیر او را در دگرگونی های سیاسی دوره حکومت بویهیان برمی رسد.
خلاصه ماشینی:
محمد بنبقیه بهرغم تأثیرش در دگرگونیهای سیاسی مهم، شخصی ناشناخته به شمار میآید که تحقیق مستقلی درباره او صورت نپذیرفته است و این پژوهش به ارزیابی شخصیت و عملکرد او در دوران معزالدوله و عزالدوله میپردازد و با توجه به اهمیت موضوع، نخست جایگاه منصب وزارت را در دیوانسالاری عصر آلبویه سخن میگوید؛ سپس سیر قدرتیابی ابنبقیه را در مراحل مختلف حضورش در حکومت آلبویه شاخه عراق، وامیکاود.
گمان میرود بویهیان در ستاندن رشوه برای رساندن شخصی به وزارت، از عباسیان الگو گرفته باشند؛ زیرا عباسیان نیز در این کار آوازهای داشتند، اما چنین فرآیندی در شاخه بغدادی حکومت آلبویه بیشتر رواج یافت.
اداره امور مالی از کارکردهای مهم وزارت در دوره آلبویه بود؛ یعنی وزیر افزون بر نظارت بر دیوانها و گردآوری خراجهای مناطق، میبایست میتوانست زمینه را برای افزایش درآمد برای پرداخت مستمری سپاهیان امیر و راضی نگاه داشتن آنان فراهم کند (مسکویه، ، 6/ 346).
معزالدوله بر پایه برخی از رویدادها از ممله روی گرداند و ابنبقیه به جای وی، کارها را در دست گرفت و به گردآوری مالیات قایقهای دجله و نظارت بر آشپزخانه معزالدوله پرداخت (ابنجوزی، 14/ 216؛ مسکویه، 6/ 345)، اما گویی نتوانست کارایی خود را در این زمینهها اثبات کند و بهزودی از مناصبش برکنار شد؛ چنانکه مسکویه اشاره میکند: در دوره عزالدوله آشپزخانه سلطنتی و مالیات کشتیها به وی بازگردانده شد (مسکویه، 6/ 346).
ابنبقیه زمانی نزد دشمن وی؛ یعنی عضدالدوله خدمت کرده بود، اما از این روی که در قدرتیابی دوبارهاش تأثیر گذارد، همچنان او را برای منصب وزارت شایسته میدید.